Glossarium astronomicum

Buitenplaneten

In ons zonnestelsel zijn Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus de buitenplaneten. Hun banen liggen buiten de asteroïdengordel en al deze planeten zijn zogenaamde reuzenplaneten, met een extreem dikke atmosfeer die voornamelijk uit waterstof bestaat. Hierdoor verschillen ze fysiek van de binnenplaneten, die elk een relatief klein rotsachtig lichaam zijn met een relatief dunne atmosfeer.

Planeten rond andere sterren dan onze zon vallen niet noodzakelijkerwijs in binnen- en buitenplaneten met vergelijkbare kenmerken – we kennen een aantal sterren met ten minste één gasreus, een ‘hete Jupiter’, in een nauwe baan.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Neptunus
• Saturnus
• Zonnestelsel
• Uranus
• Binnenplaneet

**Omlooptijd De omlooptijd is de tijd die een object nodig heeft om één volledige baan rond een ander object te maken. Een andere manier om dit te zeggen is dat het de tijd is die een object nodig heeft om terug te keren naar hetzelfde punt in zijn baan. Dit kan een planeet zijn die rond een centrale ster draait (bijvoorbeeld de aarde die rond de zon draait); het kan een maan zijn die rond een planeet draait; het kan een ster, een groep sterren of een nevel zijn die rond het centrum van een melkwegstelsel draait; het kunnen twee (binaire) sterren zijn die rond hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien.

Gerelateerde termen:

• Dubbelster
• Zwaartekracht
• Kepler's wetten
• Baan
• Zonnewind

Baan

Een baan is het pad dat een bewegend object in een systeem aflegt rond het zwaartepunt van dat systeem, veroorzaakt door de onderlinge zwaartekracht tussen de objecten in het systeem. Voor systemen zoals het zonnestelsel, waar het centrale lichaam veel zwaarder is dan de andere lichamen, ligt dit zwaartepunt binnen of dicht bij het zwaarste object (in het geval van het zonnestelsel is dat de zon). In een dubbelstersysteem ligt het zwaartepunt waar de sterren omheen draaien vaak tussen de twee sterren in.

Banen zijn doorgaans elliptisch van vorm, waarbij het zwaartepunt van het systeem op één brandpunt van de ellips ligt. De grootte en vorm van de baan worden bepaald door de halve lange as en de excentriciteit van de ellips. Meer excentrische banen hebben een hogere ellipticiteit. De meeste planeten in het zonnestelsel hebben een baan excentriciteit die zeer dicht bij nul ligt, bijvoorbeeld Venus (0,007) en de aarde (0,017). Uitzonderingen zijn Mercurius (0,206) en de dwergplaneet Pluto (0,244).

Gerelateerde termen:

• Dubbelster
• Ellips
• Zwaartekracht
• Kepler's wetten
• Omlooptijd
• Zonnestelsel

Optica

Optica is de wetenschap van licht en de interactie ervan met materie, en de kunst van het bouwen van instrumenten die gebruikmaken van de algemene principes van de interactie tussen licht en materie. In de astronomie zijn de ‘optische onderdelen’ van een telescoop of instrument de onderdelen die het licht naar een detector leiden, met name spiegels, lenzen, maskers, spleten of golfgeleiders voor zichtbaar licht, evenals dispersieve elementen zoals prisma's en roosters die spectra produceren.

Actieve optica is de term voor een spiegel die in de juiste vorm wordt gehouden door actieve mechanische elementen (“actuatoren”), terwijl adaptieve optica een systeem is waarbij een spiegel snel op precies de juiste manier wordt vervormd om atmosferische verstoringen (het ‘fonkelen’ van sterren) tegen te gaan. Het bijvoeglijk naamwoord “optisch” wordt ook gebruikt om te verwijzen naar astronomie waarbij gebruik wordt gemaakt van zichtbaar licht.

Gerelateerde termen:

• Reflectietelescoop
• Refractietelescoop
• Telescoop
• Adaptieve optica
• Lens
• Spiegel

Optische telescoop

Een optische telescoop is een instrument dat wordt gebruikt om astronomische objecten in zichtbaar (optisch) licht te observeren en te bestuderen. Optische telescopen maken gebruik van spiegels (een reflectietelescoop) en/of lenzen (een refractietelescoop) om licht te verzamelen en te focussen. Telescopen werden oorspronkelijk ontwikkeld om verre objecten op aarde te observeren, maar werden al snel gebruikt voor astronomische doeleinden. Telescopen kunnen variëren in grootte van enkele centimeters tot diameters van meer dan tien meter.

Gerelateerde termen:

• Elektromagnetische straling
• Reflectietelescoop
• Brekingstelescoop
• Telescoop
• Zichtbaar spectrum
• Lens
• Spiegel

Optische astronomie

Optische astronomie is de praktijk van het bestuderen en observeren van het heelal (sterren, planeten, dwergplaneten, asteroïden, enz.) in het nabije infrarood, in zichtbaar licht en in ultraviolet licht. De reden waarom deze drie soorten elektromagnetische straling worden samengevoegd, is dat de optische telescopen met glazen lenzen en/of metalen spiegels, die astronomen oorspronkelijk hadden gebouwd om zichtbaar licht van hemellichamen te observeren, even geschikt zijn voor het observeren van nabij-infrarood- of ultraviolet licht. Bovendien is de atmosfeer van de aarde niet alleen transparant voor zichtbaar licht, maar ook voor de direct aangrenzende infrarood- en ultraviolette gebieden, waardoor alle drie soorten observaties vanaf de grond mogelijk zijn. Ten slotte kunnen de camerachips die astronomen gebruiken voor waarnemingen in het zichtbare licht ook nabij-infrarood en ultraviolet licht detecteren.

Al deze factoren samen zorgen ervoor dat de telescopen en instrumenten die astronomen gebruiken om zichtbaar licht waar te nemen, even goed werken voor waarnemingen in het nabij-infrarood en ultraviolet. Daarom is het logisch dat astronomen waarnemingen in dat deel van het elektromagnetische spectrum gezamenlijk met één term beschrijven, namelijk optische astronomie. Het bijvoeglijk naamwoord ‘optisch’ wordt ook gebruikt om het spectrale bereik te beschrijven, zoals in ‘het optische deel van het spectrum’. Waarnemingen in dat bereik zijn ‘optische waarnemingen’.

Gerelateerde termen:

• Zichtbaar spectrum
• Lens
• Spiegel

Oppositie

Wanneer twee astronomische objecten in tegengestelde richtingen aan de hemel lijken te staan, of bijna lijken te staan, ten opzichte van een waarnemer, zegt men dat ze in oppositie staan. Het is niet noodzakelijk dat beide objecten daadwerkelijk zichtbaar zijn voor de waarnemer. Bij volle maan bijvoorbeeld staan de zon, de waarnemer op aarde en de maan op één lijn, zodat het zichtbare deel van het maanoppervlak volledig door de zon wordt verlicht – tenzij de uitlijning perfect is, in welk geval er een maansverduistering plaatsvindt. Wanneer een planeet, komeet of asteroïde in oppositie staat, verwijst dit meestal naar de zon en waarnemers op aarde.

Wanneer een planeet in oppositie staat, ziet hij er bijzonder helder uit, lijkt hij in een andere richting te bewegen dan normaal (“retrograde beweging” omdat de aarde sneller beweegt op zijn binnenbaan) en staat hij bijzonder dicht bij de aarde.

Gerelateerde termen:

• Conjunctie
• Maanfase
• Transit

Sterrenwacht

Ook bekend als Astronomisch Observatorium

Een sterrenwacht is een locatie of gebouw dat bestemd is voor astronomische waarnemingen. Optische en infraroodwaarnemingen worden meestal uitgevoerd met telescopen die in koepels zijn geplaatst om ze te beschermen tegen slecht weer. Radiotelescopen en sommige submillimeter-telescopen worden vaak buiten geplaatst. Moderne, op de grond gevestigde, optische, infrarood- of submillimeter-astronomische observatoria worden gebouwd op bergtoppen, zo hoog mogelijk boven de atmosfeer van de aarde. Deze observatoria beschikken over gespecialiseerde instrumenten zoals telescopen, camera's en spectrografen. Een hoge locatie is minder noodzakelijk voor radio- en kosmische straling-astronomische observatoria. Andere delen van het elektromagnetische spectrum (gamma-, röntgen-, ultraviolette straling en infraroodstraling met een langere golflengte) kunnen worden bestudeerd met specifieke ruimtetelescopen, die soms ook observatoria worden genoemd. Waarnemingen voor radiotelescopen op verschillende locaties kunnen worden gecombineerd. Deze meerdere locaties worden vaak gezamenlijk aangeduid als één sterrenwacht.

Gerelateerde termen:

• Kosmische straling
• Elektromagnetische straling
• Gammastraling
• Infrarood (IR)
• Microgolfstraling
• Radiogolven
• Telescoop
• Ultraviolet
• Zichtbaar spectrum
• Kosmische stralingsastronomie
• Submillimeter astronomie

Observatie

Astronomische observaties omvatten het verzamelen en/of meten van elektromagnetische straling, deeltjes of zwaartekrachtgolven die ons bereiken vanuit een astronomisch object. In het verleden observeerden mensen met hun ogen, en vanaf het begin van de 17e eeuw met telescopen. Tegenwoordig kunnen ook verschillende camera's, spectrometers en andere instrumenten worden gebruikt. De verzamelde informatie, zoals een onbewerkte afbeelding die we uit een camera halen, wordt (observatie)gegevens genoemd.

Deze gegevens bevatten informatie over het object en het tussenliggende medium (bijvoorbeeld het interstellaire of intergalactische medium), maar zijn nog steeds afhankelijk van de specifieke kenmerken van het instrument, bijvoorbeeld als een deel van de camera gevoeliger is dan een ander deel. De gegevens zijn ook afhankelijk van verontreinigingen; wanneer we bijvoorbeeld licht van een astronomisch object verzamelen, verzamelen we doorgaans ook voorgrondlicht dat in de atmosfeer van de aarde wordt verstrooid. Het zo volledig mogelijk verwijderen van instrumentspecifieke en verontreinigende delen wordt gegevensreductie genoemd. Typische eindproducten van waarnemingen zijn beelden, spectra en tijdreeksen (herhaalde waarnemingen van hetzelfde object of dezelfde objecten, bijvoorbeeld gegevens van pulsars of variabele sterren). Deze kunnen worden gebruikt om verschillende grootheden te meten, zoals de hoek tussen twee objecten, het tijdstip waarop een gebeurtenis werd waargenomen of de schijnbare magnitude van een object.

Waarnemingen verschillen van de experimenten die in veel wetenschappelijke laboratoria worden uitgevoerd, omdat de waarnemer niet op dezelfde manier met de astronomische objecten zelf kan interageren als een chemicus die twee chemicaliën mengt. In sommige contexten kunnen waarnemingen soms worden aangevuld met experimenten op de objecten zelf, zoals de studie van meteorieten of het sturen van ruimtesondes naar objecten in het zonnestelsel.

Gerelateerde termen:

• Schijnbare magnitude
• Elektromagnetische straling
• Observatorium
• Deeltje
• Spectrum
• Zwaartekrachtgolven
• Veranderlijke ster

Waarneembare heelal

Het waarneembare universum verwijst naar het deel van het universum dat we kunnen zien, namelijk een bol met ons in het middelpunt. De straal van het waarneembare universum wordt bepaald door hoe ver het licht sinds het begin van het universum naar ons toe heeft kunnen reizen. Gebieden aan de rand van het waarneembare universum zijn zo ver weg dat hun licht net genoeg tijd heeft gehad om ons te bereiken in de afgelopen 14 miljard jaar; met andere woorden: gedurende de hele leeftijd van het universum.

De verste gebieden van het universum die we kunnen zien, bevinden zich nu op meer dan 40 miljard lichtjaar afstand. Dit komt doordat het universum sterk is uitgezet sinds het licht dat ons vanuit die gebieden bereikt, werd uitgezonden. Licht van objecten buiten het waarneembare universum heeft nog niet genoeg tijd gehad om ons te bereiken.

Hoe langer we wachten, hoe meer tijd het licht heeft om ons te bereiken en hoe groter het waarneembare universum wordt. Andere waarnemers in de kosmos hebben hun eigen waarneembare universums: een bol met hen in het midden, waarvan de straal de grootste afstand is waarover licht uit andere gebieden de tijd heeft gehad om hen te bereiken.

Gerelateerde termen:

• Versnellend heelal
• Elektromagnetische straling
• Licht
• Lichtjaar
• Ruimtetelescoop
• Heelal