Glossarium astronomicum

De hemelnoordpool en -zuidpool corresponderen met de snijpunten van de hemelbol met de rotatieas van de aarde. Op de Noordpool van de aarde bevindt de hemelnoordpool zich altijd recht boven het hoofd en op de Zuidpool van de aarde bevindt de hemelnoordpool zich altijd recht boven het hoofd. Door de rotatie van de aarde lijkt de hemel op het noordelijk halfrond rond de hemelnoordpool te draaien en op het zuidelijk halfrond lijkt de hemel rond de hemelnoordpool te draaien. De hemelnoordpool bevindt zich op een declinatie van +90 graden en de hemelnoordpool op een declinatie van -90 graden.

Gerelateerde termen:
• Hemelcoördinaten
• Aardas
• Precessie

De aardas is een denkbeeldige rechte lijn waarrond de aarde één keer per dag draait. De twee punten waar de as en het aardoppervlak elkaar snijden, bepalen de geografische noordpool op een breedtegraad van 90° noorderbreedte en de geografische zuidpool op een breedtegraad van 90° zuiderbreedte. De evenaar daarentegen is een denkbeeldige lijn waar een vlak loodrecht op de aardas het aardoppervlak snijdt op de grootste afstand van de as. De evenaar heeft een breedtegraad van 0°.

De geografische polen bevinden zich niet op dezelfde plaatsen als de magnetische noord- en zuidpool van de aarde – de magnetische polen worden gedefinieerd als de locaties op het aardoppervlak waar het magnetisch veld van de aarde respectievelijk recht naar beneden en recht naar boven wijst. De baan van de aarde heeft ook een as: de richting loodrecht op het baanvlak van de aarde. De as van de aarde staat onder een hoek van 23,4° ten opzichte van die baanas. Deze helling is de oorzaak van de seizoenen op aarde. In het bijzonder zijn er tijdens een baanfasen waarin het noordelijk halfrond of het zuidelijk halfrond naar de zon is gekanteld en dus meer licht ontvangt.

Ten opzichte van de verste hemellichamen verandert de richting waarin de as van de aarde wijst langzaam in de loop van de tijd, in wat de axiale precessie van de aarde wordt genoemd. Momenteel snijdt de as van de aarde de hemelbol dicht bij Polaris, de Noordster. Maar in ongeveer 26.000 jaar beschrijft dat snijpunt een kleine cirkel aan de hemel. Hemelse coördinatensystemen die hemelcoördinaten definiëren met betrekking tot de aarde, moeten rekening houden met de resulterende minieme coördinaatverschuivingen in de loop van de tijd.

Gerelateerde termen: • Hemelcoördinaten
• Rotatie van de aarde
• Evenaar
• Seizoenen
• Nacht
• Precessie

De poolcirkels zijn breedtegraden op de aarde. De poolcirkel op 66°33′48,8″ N wordt de Noordpoolcirkel genoemd en de poolcirkel op 66°33′48,8″ Z wordt de Zuidpoolcirkel genoemd. Door de gekantelde rotatieas van de aarde kennen gebieden ten noorden van de poolcirkel en ten zuiden van de zuidpoolcirkel ‘poolnachten’ tijdens de winter en ‘pooldagen’ tijdens de zomer. Tijdens een poolnacht staat de zon meer dan 24 uur onder de horizon en deze periode van duisternis kan maanden duren. Tijdens een pooldag staat de zon meer dan 24 uur boven de horizon en kan de dag maandenlang duren. Pooldagen en -nachten zijn het langst dichter bij de polen. Poolnachten vinden plaats voor en na de winterzonnewende van elke poolregio, terwijl pooldagen plaatsvinden voor en na de zomerzonnewende.

Gerelateerde termen:
• Ecliptica
• Horizon
• Breedtegraad
• Seizoenen
• Zonnewende
• Aardas
• Nacht
• Keerkring

Einsteins algemene relativiteitstheorie voorspelt het bestaan van zwaartekrachtgolven: rimpelingen in ruimte en tijd die zich met de snelheid van het licht voortbewegen. Een manier om dergelijke golven te produceren is wanneer twee objecten om elkaar heen draaien. Zwaartekrachtgolven werden voor het eerst afgeleid uit waarnemingen van de dubbelster PSR B1913+16 (een neutronenster en een pulsar die rond een gemeenschappelijk zwaartepunt draaien). De omlooptijd is afgenomen doordat het systeem energie verliest door zwaartekrachtgolven uit te stralen.

De eerste detectie van zwaartekrachtgolven vond plaats in september 2015 door de twee zwaartekrachtgolfdetectoren van het Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory (LIGO). Zwaartekrachtgolven kunnen informatie bevatten over astronomische objecten die op geen enkele andere manier toegankelijk is, met name over rondcirkelende en samensmeltende zwarte gaten of neutronensterren.

Gerelateerde termen:
• Fotosfeer
• Zon
• Galactische balk

Een kalender is een systeem om tijd te berekenen, in het bijzonder om seizoenen te identificeren. Kalenders worden vaak ingedeeld in dagen, weken, maanden en jaren. Het is een abstract systeem dat is gebaseerd op de periodieke beweging van hemellichamen (maan, zon, sterren). Kalenders worden al sinds de oudheid gebruikt. De maan en de zon waren twee objecten aan de hemel met gemakkelijk herkenbare periodieke bewegingen die resulteerden in herkenbare veranderingen in het verstrijken van dagen, weken, maanden en seizoenen. Kalenders kunnen gebaseerd zijn op de maandelijkse maancyclus (maankalenders), op het zonnejaar (zonnekalenders) of op maankalenders waaraan extra dagen zijn toegevoegd om ze aan te passen aan het zonnejaar (lunisolaire kalenders). Er bestaat een prachtige verscheidenheid aan kalenders over de hele wereld, die het resultaat zijn van het lokale astronomische erfgoed.

Gerelateerde termen:
• Maanfase
• Seizoenen
• Jaar

De as van de aarde staat niet loodrecht op de baan van de aarde rond de zon, maar helt onder een hoek van 23,4 graden. Als gevolg daarvan varieert de schijnbare positie van de zon aan de hemel op een bepaald moment van de dag gedurende het jaar. Wanneer de zon gemiddeld hoger aan de hemel staat, bereikt er meer zonlicht een bepaald gebied op aarde. Gedurende het jaar leidt dit tot warmere en koelere periodes, die meer uitgesproken zijn voor regio's die verder van de evenaar van de aarde liggen, en die de seizoenen worden genoemd. De seizoenen op het noordelijk halfrond zijn tegengesteld aan die op het zuidelijk halfrond: de noordelijke zomer, wanneer het noordelijk halfrond maximaal naar de zon is gekanteld, is de zuidelijke winter, waarbij het zuidelijk halfrond van de zon is afgekanteld, en vice versa voor de zuidelijke zomer. Veel delen van de aarde die dicht bij de evenaar liggen, hebben seizoenen die verschillen van het zomer- en winterpatroon dat we zien op gematigde en arctische breedtegraden. Opgemerkt moet worden dat de duur, het begin en het einde van elk seizoen kunnen worden beïnvloed door culturele gebruiken en de tijdsperiode.

Gerelateerde termen:
• Equinox
• Evenaar
• Breedtegraad
• Zonnewende
• Aardas

Binnen het zonnestelsel draaien planeten en andere hemellichamen meestal in een baan rond het vlak van de ecliptica. Interplanetair stof in onze kosmische omgeving is ook geconcentreerd in de buurt van dat vlak. Een deel van het licht van de zon wordt door die interplanetaire stofdeeltjes in de ecliptica naar de aarde gereflecteerd. In principe zorgt dat voor een zwak gloeiend lint aan de nachtelijke hemel, langs de dierenriem – het gebied aan de nachtelijke hemel dicht bij de ecliptica. In de praktijk is die gloed alleen met het blote oog zichtbaar in het oosten kort voor zonsopgang of in het westen kort na zonsondergang, alleen dicht bij de horizon en alleen vanaf een natuurlijk donkere observatieplaats. Dat zichtbare deel van de gloed is het zodiakaal licht: een diffuus gloeiend gebied in de vorm van een afgeronde, langgerekte driehoek die zich vanaf de horizon een klein stukje langs de ecliptica uitstrekt.

Gerelateerde termen:
• Stof
• Ecliptica
• Dierenriem

Het zenit wordt gedefinieerd als het punt dat zich recht boven de waarnemer bevindt. Dit maakt het zenit een entiteit die wordt gedefinieerd ten opzichte van de positie van de waarnemer, en het zenit voor iemand in bijvoorbeeld Londen zou anders zijn dan dat van iemand in Peking of Kaapstad. Gemeten in hoeken bevindt het zenit zich op 90 graden van de horizon van de waarnemer. De zenithoek is de hoekafstand tussen een hemellichaam en het zenit. Een object dat zich in het zenit bevindt, heeft een zenithoek van 0 graden, en een object aan de horizon heeft een zenithoek van 90 graden. Het tegenovergestelde van het zenit, namelijk het punt recht onder de waarnemer, wordt het nadir van de waarnemer genoemd. Als de aarde een perfecte bol zou zijn, zou de lijn die het zenit en het nadir van een waarnemer verbindt door het middelpunt van de aarde lopen, maar aangezien de aarde in werkelijkheid slechts bij benadering bolvormig is, ligt het middelpunt van de aarde meestal op enige afstand van die lijn.

Gerelateerde termen:
• Altitude
• Horizon
• Nadir

Elektromagnetische straling met golflengten tussen ongeveer 380 en 750 nanometer is zichtbaar voor het menselijk oog en wordt zichtbaar licht genoemd. Wanneer elektromagnetische straling wordt opgesplitst in een spectrum, waarbij alle verschillende soorten straling worden gerangschikt op golflengte en in kaart wordt gebracht hoeveel straling ons bereikt in elk golflengtegebied, is het deel van het spectrum tussen 380 en 750 nanometer het zichtbare spectrum. Daar vinden we, van kortste naar langste golflengte, violet, indigo, blauw, groen, geel, oranje en rood licht, continu gerangschikt – de kleuren van de regenboog, de manier waarop de natuur op natuurlijke wijze een dergelijke spectrale samenstelling produceert, wanneer het licht van de zon wordt gebroken in kleine waterdruppels.

Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische straling
• Regenboog

Een cyclische variatie van ongeveer 11 jaar in het aantal zonnevlekken dat zich op de zon vormt, wat overeenkomt met een variatie in de zonneactiviteit. Een nieuwe zonnevlekkencyclus begint na een periode van zonneminimum, wanneer de zon weinig tot geen zonnevlekken heeft. Aan het begin van een nieuwe zonnevlekkencyclus ontstaan zonnevlekken op breedtegraden rond +/- 30 graden (noord of zuid) van de evenaar van de zon. Naarmate de cyclus vordert, ontstaan nieuwe zonnevlekken op breedtegraden dichter bij de evenaar van de zon. Na verloop van tijd neemt het aantal zonnevlekken af naarmate de cyclus van het zonnemaximum naar het zonneminimum gaat, wat het einde van de cyclus aangeeft.

Gerelateerde termen:
• Zonnecyclus
• Zonnevlek