Glossarium astronomicum

Oplossend vermogen

Ook bekend als hoekresolutie

Resolutie of hoekresolutie, is de kleinste hoek tussen twee dicht bij elkaar liggende puntvormige objecten die als afzonderlijk kunnen worden waargenomen. Het kan ook worden gezien als de spreiding van een puntvormig object (zoals een ster), die voornamelijk te wijten is aan de optica van de telescoop. Dit is een zeer belangrijke eigenschap van telescopen, aangezien telescopen met een hogere hoekresolutie ons in staat stellen om sterren die zeer dicht bij elkaar staan visueel van elkaar te scheiden en om fijnere details te zien in uitgebreide objecten zoals nevels en sterrenstelsels. Twee sterren met een hoekafstand die kleiner is dan de resolutie zullen als één object verschijnen. De resolutie van een telescoop kan worden verbeterd door de grootte van de lichtverzamelende spiegel of lens te vergroten. Het hangt ook af van de golflengte en wordt slechter naarmate de golflengte toeneemt.

Gerelateerde termen:

• Telescoop
• Lens
• Spiegel

Ozon

Ozon is een kleurloos of lichtblauw gas waarvan elke molecule uit drie zuurstofatomen bestaat. Het heeft de chemische formule O₃ en is giftig voor mensen. Het aandeel ervan in de atmosfeer is klein en in sommige gebieden bedraagt het mogelijk niet meer dan één deel op een miljoen. Afhankelijk van waar het ozon zich bevindt, kan het het leven op aarde beschermen of schaden.

Het grootste deel van de ozon bevindt zich in de stratosfeer, waar het fungeert als een schild dat het aardoppervlak beschermt tegen ultraviolette straling van de zon. Dit schild is verzwakt door de introductie van chloorfluorkoolwaterstoffen in de atmosfeer door de mens, waardoor het risico op huidkanker, staar en een verzwakt immuunsysteem is toegenomen. In 1987 verbood het Protocol van Montreal het gebruik van deze gassen als koelmiddelen en drijfgassen voor spuitbussen, met als gevolg dat de ozonlaag in de stratosfeer zich begint te herstellen.

Dicht bij het aardoppervlak en in de troposfeer is ozon een zeer schadelijke verontreinigende stof die schade kan toebrengen aan longweefsel en planten.

Gerelateerde termen:

• Atmosfeer
• Ultraviolet

**Omlooptijd De omlooptijd is de tijd die een object nodig heeft om één volledige baan rond een ander object te maken. Een andere manier om dit te zeggen is dat het de tijd is die een object nodig heeft om terug te keren naar hetzelfde punt in zijn baan. Dit kan een planeet zijn die rond een centrale ster draait (bijvoorbeeld de aarde die rond de zon draait); het kan een maan zijn die rond een planeet draait; het kan een ster, een groep sterren of een nevel zijn die rond het centrum van een melkwegstelsel draait; het kunnen twee (binaire) sterren zijn die rond hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien.

Gerelateerde termen:

• Dubbelster
• Zwaartekracht
• Kepler's wetten
• Baan
• Zonnewind

Optica

Optica is de wetenschap van licht en de interactie ervan met materie, en de kunst van het bouwen van instrumenten die gebruikmaken van de algemene principes van de interactie tussen licht en materie. In de astronomie zijn de ‘optische onderdelen’ van een telescoop of instrument de onderdelen die het licht naar een detector leiden, met name spiegels, lenzen, maskers, spleten of golfgeleiders voor zichtbaar licht, evenals dispersieve elementen zoals prisma's en roosters die spectra produceren.

Actieve optica is de term voor een spiegel die in de juiste vorm wordt gehouden door actieve mechanische elementen (“actuatoren”), terwijl adaptieve optica een systeem is waarbij een spiegel snel op precies de juiste manier wordt vervormd om atmosferische verstoringen (het ‘fonkelen’ van sterren) tegen te gaan. Het bijvoeglijk naamwoord “optisch” wordt ook gebruikt om te verwijzen naar astronomie waarbij gebruik wordt gemaakt van zichtbaar licht.

Gerelateerde termen:

• Reflectietelescoop
• Refractietelescoop
• Telescoop
• Adaptieve optica
• Lens
• Spiegel

Optische telescoop

Een optische telescoop is een instrument dat wordt gebruikt om astronomische objecten in zichtbaar (optisch) licht te observeren en te bestuderen. Optische telescopen maken gebruik van spiegels (een reflectietelescoop) en/of lenzen (een refractietelescoop) om licht te verzamelen en te focussen. Telescopen werden oorspronkelijk ontwikkeld om verre objecten op aarde te observeren, maar werden al snel gebruikt voor astronomische doeleinden. Telescopen kunnen variëren in grootte van enkele centimeters tot diameters van meer dan tien meter.

Gerelateerde termen:

• Elektromagnetische straling
• Reflectietelescoop
• Brekingstelescoop
• Telescoop
• Zichtbaar spectrum
• Lens
• Spiegel

Optische astronomie

Optische astronomie is de praktijk van het bestuderen en observeren van het heelal (sterren, planeten, dwergplaneten, asteroïden, enz.) in het nabije infrarood, in zichtbaar licht en in ultraviolet licht. De reden waarom deze drie soorten elektromagnetische straling worden samengevoegd, is dat de optische telescopen met glazen lenzen en/of metalen spiegels, die astronomen oorspronkelijk hadden gebouwd om zichtbaar licht van hemellichamen te observeren, even geschikt zijn voor het observeren van nabij-infrarood- of ultraviolet licht. Bovendien is de atmosfeer van de aarde niet alleen transparant voor zichtbaar licht, maar ook voor de direct aangrenzende infrarood- en ultraviolette gebieden, waardoor alle drie soorten observaties vanaf de grond mogelijk zijn. Ten slotte kunnen de camerachips die astronomen gebruiken voor waarnemingen in het zichtbare licht ook nabij-infrarood en ultraviolet licht detecteren.

Al deze factoren samen zorgen ervoor dat de telescopen en instrumenten die astronomen gebruiken om zichtbaar licht waar te nemen, even goed werken voor waarnemingen in het nabij-infrarood en ultraviolet. Daarom is het logisch dat astronomen waarnemingen in dat deel van het elektromagnetische spectrum gezamenlijk met één term beschrijven, namelijk optische astronomie. Het bijvoeglijk naamwoord ‘optisch’ wordt ook gebruikt om het spectrale bereik te beschrijven, zoals in ‘het optische deel van het spectrum’. Waarnemingen in dat bereik zijn ‘optische waarnemingen’.

Gerelateerde termen:

• Zichtbaar spectrum
• Lens
• Spiegel

Oppositie

Wanneer twee astronomische objecten in tegengestelde richtingen aan de hemel lijken te staan, of bijna lijken te staan, ten opzichte van een waarnemer, zegt men dat ze in oppositie staan. Het is niet noodzakelijk dat beide objecten daadwerkelijk zichtbaar zijn voor de waarnemer. Bij volle maan bijvoorbeeld staan de zon, de waarnemer op aarde en de maan op één lijn, zodat het zichtbare deel van het maanoppervlak volledig door de zon wordt verlicht – tenzij de uitlijning perfect is, in welk geval er een maansverduistering plaatsvindt. Wanneer een planeet, komeet of asteroïde in oppositie staat, verwijst dit meestal naar de zon en waarnemers op aarde.

Wanneer een planeet in oppositie staat, ziet hij er bijzonder helder uit, lijkt hij in een andere richting te bewegen dan normaal (“retrograde beweging” omdat de aarde sneller beweegt op zijn binnenbaan) en staat hij bijzonder dicht bij de aarde.

Gerelateerde termen:

• Conjunctie
• Maanfase
• Transit

Observatie

Astronomische observaties omvatten het verzamelen en/of meten van elektromagnetische straling, deeltjes of zwaartekrachtgolven die ons bereiken vanuit een astronomisch object. In het verleden observeerden mensen met hun ogen, en vanaf het begin van de 17e eeuw met telescopen. Tegenwoordig kunnen ook verschillende camera's, spectrometers en andere instrumenten worden gebruikt. De verzamelde informatie, zoals een onbewerkte afbeelding die we uit een camera halen, wordt (observatie)gegevens genoemd.

Deze gegevens bevatten informatie over het object en het tussenliggende medium (bijvoorbeeld het interstellaire of intergalactische medium), maar zijn nog steeds afhankelijk van de specifieke kenmerken van het instrument, bijvoorbeeld als een deel van de camera gevoeliger is dan een ander deel. De gegevens zijn ook afhankelijk van verontreinigingen; wanneer we bijvoorbeeld licht van een astronomisch object verzamelen, verzamelen we doorgaans ook voorgrondlicht dat in de atmosfeer van de aarde wordt verstrooid. Het zo volledig mogelijk verwijderen van instrumentspecifieke en verontreinigende delen wordt gegevensreductie genoemd. Typische eindproducten van waarnemingen zijn beelden, spectra en tijdreeksen (herhaalde waarnemingen van hetzelfde object of dezelfde objecten, bijvoorbeeld gegevens van pulsars of variabele sterren). Deze kunnen worden gebruikt om verschillende grootheden te meten, zoals de hoek tussen twee objecten, het tijdstip waarop een gebeurtenis werd waargenomen of de schijnbare magnitude van een object.

Waarnemingen verschillen van de experimenten die in veel wetenschappelijke laboratoria worden uitgevoerd, omdat de waarnemer niet op dezelfde manier met de astronomische objecten zelf kan interageren als een chemicus die twee chemicaliën mengt. In sommige contexten kunnen waarnemingen soms worden aangevuld met experimenten op de objecten zelf, zoals de studie van meteorieten of het sturen van ruimtesondes naar objecten in het zonnestelsel.

Gerelateerde termen:

• Schijnbare magnitude
• Elektromagnetische straling
• Observatorium
• Deeltje
• Spectrum
• Zwaartekrachtgolven
• Veranderlijke ster

Onregelmatig sterrenstelsel

Een onregelmatig sterrenstelsel is een type sterrenstelsel met weinig of geen symmetrie (het heeft een vervormde morfologie of vorm). Ze zijn doorgaans kleiner dan spiraalvormige en elliptische sterrenstelsels en bevatten vaak aanzienlijke hoeveelheden stervormend gas. De Grote en Kleine Magelhaense Wolken zijn onregelmatige sterrenstelsels die relatief dicht bij ons Melkwegstelsel liggen (ongeveer 160.000 lichtjaar en 200.000 lichtjaar) en die vanaf het zuidelijk halfrond van de aarde met het blote oog kunnen worden waargenomen.

Gerelateerde termen:

• Elliptisch sterrenstelsel
• Sterrenstelsel
• Spiraalvormig sterrenstelsel

Opwarming van de Aarde

Ook bekend als klimaatverandering

Opwarming van de aarde is een opwarming van de atmosfeer van een planeet door broeikasgassen, zoals watermoleculen, kooldioxide, methaan, enz. Dit wordt veroorzaakt door een toename van het broeikaseffect, waarbij meer infraroodstraling door de atmosfeer wordt vastgehouden, waardoor de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt. De bronnen van broeikasgassen kunnen natuurlijk zijn of (op aarde) bovendien worden veroorzaakt door menselijke industriële activiteit. De opwarming van de aarde zal op zeer lange termijn aanzienlijke gevolgen hebben voor de planeet, waaronder veranderingen op korte en middellange termijn in lokale weerpatronen, vernietiging van habitats en stijging van de zeespiegel.

Gerelateerde termen:

• Broeikaseffect