Glossarium astronomicum

In de astronomie is helderheid de term voor de hoeveelheid elektromagnetische straling die een object uitzendt, of de hoeveelheid licht die we van een object ontvangen.

Het is geen formele wetenschappelijke term, maar wordt vaak gebruikt om de elektromagnetische flux aan te duiden die van een object wordt ontvangen (energie die per tijdseenheid per oppervlakte-eenheid van de ontvanger wordt ontvangen in W/m²). De term "intrinsieke helderheid" wordt vaak gebruikt om de lichtkracht van een object aan te duiden (in watt) en "oppervlaktehelderheid" wordt gebruikt voor uitgebreide objecten als een maat voor de energie die van een object wordt ontvangen per tijdseenheid per oppervlakte-eenheid van de ontvanger per oppervlakte-eenheid aan de hemel van het object (W/m²/steradiaal² of W/m²/boogseconde²). Deze verschillende helderheidsmaten kunnen worden gedefinieerd over het gehele spectrum waarin het object uitzendt, of in specifieke gebieden van het elektromagnetische spectrum.

Om historische redenen beschrijven astronomen de helderheid van een object met behulp van het zogenaamde magnitudesysteem, een logaritmisch systeem dat lagere getallen geeft aan helderdere sterren.

Veranderingen in helderheid stellen ons in staat om fysische processen te reconstrueren, bijvoorbeeld wanneer een ster groeit en helderder wordt, of wanneer een donkerder object voor een helderder object langs beweegt.

Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische straling
• Lichtkracht
• Magnitude

Orion is een gemakkelijk herkenbaar sterrenbeeld in de buurt van de hemelevenaar. Op het noordelijk halfrond is het een prominent wintersterrenbeeld; op het zuidelijk halfrond een prominent zomersterrenbeeld. In de Griekse mythologie was Orion een jager, en de belangrijkste sterren van het sterrenbeeld worden doorgaans geïnterpreteerd als de schouders van Orion, zijn riem, het zwaard dat aan zijn riem hangt en zijn twee voeten. De meeste van deze sterren zijn blauwe reuzen of superreuzen, dat wil zeggen bijzonder heldere blauwachtige sterren in de latere stadia van hun leven. De ster op de linkerschouder, Betelgeuze, is een rode superreus, dat wil zeggen een zeer heldere rode ster in de laatste fase van zijn leven. Zijn roodachtige kleur is duidelijk te zien aan de nachtelijke hemel. Het zwaard van Orion bevat de Orionnevel. Met het blote oog is het een witachtige vlek. Astronomische telescopen hebben aangetoond dat het een helderrode wolk van waterstofgas is waar momenteel nieuwe sterren worden geboren.

Gerelateerde termen:
- Sterrenbeeld
- Rode superreus
- Stervorming
- Superreus

Open sterrenhopen zijn sterrenhopen die voorkomen in onze Melkweg en andere sterrenstelsels. Ze worden beschouwd als het resultaat van een enkele stervormingsgebeurtenis en kunnen uit vele honderden of zelfs duizenden sterren bestaan. Open sterrenhopen zijn veel minder sterk gravitationeel gebonden dan bolvormige sterrenhopen en komen in de Melkweg meestal voor in de galactische schijf. Door deze losse binding lossen open sterrenhopen in de loop van honderden miljoenen jaren geleidelijk op in de algemene sterrenpopulatie van de Melkweg. Als groepen sterren die allemaal dezelfde leeftijd hebben, zijn open sterrenhopen ideale laboratoria om de evolutie van sterren te bestuderen. De Plejaden zijn misschien wel de beroemdste open sterrenhoop aan de hemel.

Gerelateerde termen:
• Galactische schijf
• Bolvormige sterrenhoop
• Melkweg
• Sterrenhoop
• Sterevolutie
• Sterrenpopulatie
• Pleiaden

Ook bekend als Öpik-Oortwolk

De Oortwolk is een hypothetisch gebied in het buitenste deel van het zonnestelsel dat wordt beschouwd als de oorsprong van kometen met lange omlooptijden. De Oortwolk bevat waarschijnlijk vele miljarden kleine ijzige lichamen die zijn overgebleven na de vorming van het zonnestelsel. Men denkt dat dit het reservoir vormt voor kometen met een lange omlooptijd. Af en toe wordt de baan van een van deze bevroren brokken verstoord door een ander ijzig lichaam of door de zwaartekracht van een ster die langs het zonnestelsel trekt. Hierdoor kan het ijzige lichaam naar het binnenste deel van het zonnestelsel vallen, waar het een komeet wordt.

De Oortwolk strekt zich waarschijnlijk uit van enkele duizenden astronomische eenheden (AE) tot misschien wel meer dan honderdduizend AE, halverwege Proxima Centauri, de ster die het dichtst bij de zon staat. De binnenste Oortwolk heeft waarschijnlijk de vorm van een donut, maar de buitenste Oortwolk is waarschijnlijk een bolvormige schil.

Gerelateerde termen:
• Astronomische eenheid
• Komeet
• Kuipergordel
• Proxima Centauri
• Zonnestelsel

Een occultatie vindt plaats wanneer een object een ander object volledig achter zich verbergt. Vanuit de aarde gezien passeert de maan regelmatig voor sterren langs. Deze sterren worden dan gezegd te worden geocculteerd door de maan. Andere objecten in het zonnestelsel occulteren af en toe heldere sterren.

Occultaties zijn nuttig voor het bestuderen van de atmosferen van verre Kuipergordelobjecten. Wanneer deze ijzige lichamen sterren occulteren, gaat het licht van de ster kortstondig door de atmosfeer van het Kuipergordelobject. Dit licht draagt de spectrale kenmerken van de atmosfeer van het Kuipergordelobject wanneer het de aarde bereikt.

Wanneer een object voor een ander object langs beweegt, maar het niet volledig verbergt, wordt gezegd dat het het andere object passeert.

Gerelateerde termen:
• Kuipergordel
• Zonnestelsel
• Transitie

Een ster met spectraaltype “O”. Astronomen identificeren O-type sterren aan de hand van de aanwezigheid van absorptielijnen van geïoniseerd helium in hun spectra. Ze hebben typische (effectieve) temperaturen van meer dan ongeveer 30.000 kelvin (K). In vergelijking met andere sterren zien ze er voor het menselijk oog blauwachtig wit uit, tenzij interstellaire of atmosferische roodverkleuring een belangrijke rol speelt. O-type sterren zijn de heetste en blauwste van de belangrijkste spectrale classificaties. O-type sterren op de hoofdreeks hebben de hoogste massa's (groter dan ongeveer 15 zonsmassa's), de kortste levensduur van waterstofverbranding en worden daarom meestal aangetroffen in en rond stervormingsgebieden.

Gerelateerde termen:
• Waterstoffusie
• Hoofdreeks
• Spectraaltype
• Stervorming
• Roodverkleuring
• Effectieve temperatuur
• Absorptielijn

Nucleosynthese verwijst naar processen waarbij zwaardere atoomkernen worden gevormd uit lichtere atoomkernen via kernfusie. Big Bang Nucleosynthese (BBN), ook wel Primordiale Nucleosynthese genoemd, is een kortstondig proces van nucleosynthese tijdens de hete en dichte Big Bang-fase van ons universum, bijna 14 miljard jaar geleden. Volgens onze huidige kosmologische modellen begon BBN in de eerste paar seconden van het vroege universum en duurde het enkele minuten. De timing hangt rechtstreeks samen met de snelheid waarmee het vroege universum uitdijde en afkoelde.

Vóór die eerste seconden was het universum te heet om atoomkernen te laten bestaan die complexer waren dan waterstof. Aan het einde van die paar minuten was het universum niet meer heet en dicht genoeg om kernfusie voort te zetten. Na het einde van BBN bestond ongeveer 25% van de massa van atoomkernen uit helium-4 (een bijzonder stabiele isotoop van helium) en 75% uit waterstof. Bij nader onderzoek blijkt dat er ook kleine sporen moeten zijn geweest van deuterium (een waterstofisotoop), helium-3 (een andere heliumisotoop) en isotopen van lithium: lithium-6 en lithium-7. De hoeveelheden van elk element die tijdens BBN zijn geproduceerd, zijn alleen afhankelijk van fundamentele kosmologische parameters en vormen dus een voorspelling van de kosmologische modellen.

Aangezien er in de daaropvolgende bijna 14 miljard jaar aanzienlijke aanvullende nucleosynthese heeft plaatsgevonden, met name in het binnenste van sterren, is het een uitdaging om de oorspronkelijke abundantie van elementen te schatten op basis van huidige observatiegegevens. Voor helium-4, helium-3, deuterium en lithium-6 komen de kosmologische BBN-voorspellingen zeer goed overeen met de reconstructies op basis van waarnemingen.

Voor lithium-7 is er een duidelijk verschil, maar het is op dit moment niet duidelijk of dat wijst op een probleem met ons begrip van BBN of op een probleem met de pogingen om de oorspronkelijke lithium-7-abundantie te schatten.

Gerelateerde termen:
• Oerknaltheorie
• Kernfusie
• Kern
• Metaal

Ook bekend als hoekresolutie

Resolutie of hoekresolutie, is de kleinste hoek tussen twee dicht bij elkaar liggende puntvormige objecten die als afzonderlijk kunnen worden waargenomen. Het kan ook worden gezien als de spreiding van een puntvormig object (zoals een ster), die voornamelijk te wijten is aan de optica van de telescoop. Dit is een zeer belangrijke eigenschap van telescopen, aangezien telescopen met een hogere hoekresolutie ons in staat stellen om sterren die zeer dicht bij elkaar staan visueel van elkaar te scheiden en om fijnere details te zien in uitgebreide objecten zoals nevels en sterrenstelsels. Twee sterren met een hoekafstand die kleiner is dan de resolutie zullen als één object verschijnen. De resolutie van een telescoop kan worden verbeterd door de grootte van de lichtverzamelende spiegel of lens te vergroten. Het hangt ook af van de golflengte en wordt slechter naarmate de golflengte toeneemt.

Gerelateerde termen:
• Telescoop
• Lens
• Spiegel

Ozon is een kleurloos of lichtblauw gas waarvan elke molecule uit drie zuurstofatomen bestaat. Het heeft de chemische formule O₃ en is giftig voor mensen. Het aandeel ervan in de atmosfeer is klein en in sommige gebieden bedraagt het mogelijk niet meer dan één deel op een miljoen. Afhankelijk van waar het ozon zich bevindt, kan het het leven op aarde beschermen of schaden.

Het grootste deel van de ozon bevindt zich in de stratosfeer, waar het fungeert als een schild dat het aardoppervlak beschermt tegen ultraviolette straling van de zon. Dit schild is verzwakt door de introductie van chloorfluorkoolwaterstoffen in de atmosfeer door de mens, waardoor het risico op huidkanker, staar en een verzwakt immuunsysteem is toegenomen. In 1987 verbood het Protocol van Montreal het gebruik van deze gassen als koelmiddelen en drijfgassen voor spuitbussen, met als gevolg dat de ozonlaag in de stratosfeer zich begint te herstellen.

Dicht bij het aardoppervlak en in de troposfeer is ozon een zeer schadelijke verontreinigende stof die schade kan toebrengen aan longweefsel en planten.

Gerelateerde termen:
• Atmosfeer
• Ultraviolet

De omlooptijd is de tijd die een object nodig heeft om één volledige baan rond een ander object te maken. Een andere manier om dit te zeggen is dat het de tijd is die een object nodig heeft om terug te keren naar hetzelfde punt in zijn baan. Dit kan een planeet zijn die rond een centrale ster draait (bijvoorbeeld de aarde die rond de zon draait); het kan een maan zijn die rond een planeet draait; het kan een ster, een groep sterren of een nevel zijn die rond het centrum van een melkwegstelsel draait; het kunnen twee (binaire) sterren zijn die rond hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien.

Gerelateerde termen:
• Dubbelster
• Zwaartekracht
• Kepler's wetten
• Baan
• Zonnewind