Glossarium astronomicum

Ruimtetelescoop

Ook bekend als ruimteobservatorium

Elektromagnetische straling uit de ruimte moet eerst door de atmosfeer van de aarde gaan voordat deze door telescopen op aarde kan worden opgevangen. Gammastraling, röntgenstraling, ultraviolette straling en sommige soorten infraroodstraling worden volledig door de atmosfeer gefilterd.

Om deze te kunnen waarnemen, gebruiken astronomen ruimtetelescopen, die soms ook ruimteobservatoria worden genoemd: geautomatiseerde satellieten boven de atmosfeer die een telescoop en instrumenten aan boord hebben, plus de apparatuur die nodig is om het ruimtevaartuig op een specifiek doel te richten, commando's te ontvangen en gegevens terug te sturen naar de aarde. Zoals het fonkelen van sterren laat zien, wordt zelfs licht dat door de atmosfeer gaat, tijdens dat proces verstoord. Ook hier kunnen ruimtetelescopen helpen. Ruimtetelescopen zijn echter moeilijk te repareren.

De meeste ruimtetelescopen bevinden zich ofwel in een baan om de aarde (zoals de Hubble-ruimtetelescoop), ofwel op het zogenaamde Lagrangepunt L2 (zoals de James Webb-ruimtetelescoop).

Gerelateerde termen:

• Infrarood (IR) • Observatorium • Kunstmatige satelliet • Ultraviolet • Röntgenstraling

Protuberans

Protuberansen (ook wel filamenten genoemd) zijn plasma-lussen die ontstaan door de magnetische velden rond de zon. Deze zijn tijdelijk, maar kunnen weken of maanden aanhouden en kunnen vaak worden gefotografeerd tijdens zonsverduisteringen. Een typische protuberans strekt zich uit over vele duizenden kilometers (km); de grootste die ooit is waargenomen, had een lengte van naar schatting meer dan 800.000 km, ongeveer een zonnestraal. Net als bij veel andere zonneverschijnselen wordt aangenomen dat ook andere sterren protuberansen vertonen.

Gerelateerde termen:

• Zonsverduistering
• Zon
• Magnetisch veld

Zonnecyclus

Ook bekend als zonnevlekkencyclus

De zonnecyclus is de cyclus van ongeveer 11 jaar in het aantal zonnevlekken, zonnevlammen en andere vormen van activiteit op de zon. Deze activiteit wordt gegenereerd door het algemene magnetische veld van de zon. Aangezien dat magnetisch veld om de elf jaar van noord- naar zuidpool polariteit wisselt, duurt het een volledige periode van 22 jaar voordat de magnetische polen van de zon terugkeren naar hun oorspronkelijke configuratie.

Gerelateerde termen:

• Zon
• Zonnevlekkencyclus
• Magnetisch veld
• Steractiviteit

Lucht

Ook bekend als hemel

De lucht is wat we zien als we buiten zijn, zonder dat ons zicht wordt belemmerd door gebouwen op aarde, als we omhoog kijken of in ieder geval hoger dan de horizon die de grens markeert van wat we kunnen zien van de aarde en aardse bouwwerken. Als we 's nachts naar een heldere hemel kijken, kunnen we verre planeten, sterren en zelfs enkele sterrenstelsels zien (het Andromeda-sterrenstelsel op het noordelijk halfrond en de Magelhaense Wolken op het zuidelijk halfrond). Het fonkelen van de sterren is het bewijs dat we nog steeds door de gassen van de atmosfeer van de aarde kijken. Overdag zorgt het door luchtmoleculen verstrooide zonlicht ervoor dat de lucht blauw kleurt, waardoor we geen zicht hebben op de kosmos. Wolken of mist die de lucht bedekken, verhinderen ons ook om astronomische objecten waar te nemen.

Gerelateerde termen: • Hemelbol • Horizon • Magelhaense Wolken • Nacht

Wetenschap

Het woord wetenschap is afgeleid van het Latijnse scientia, wat kennis betekent. In de moderne context verwijst wetenschap echter naar de disciplines en subdisciplines die kennis ontwikkelen door gebruik te maken van gegevens uit experimenten en observaties. Elke wetenschappelijke discipline kan zijn eigen methoden en benaderingen hebben, maar ze hebben overeenkomsten, waaronder objectiviteit, logica, rationeel denken en het geven van op bewijs gebaseerde verklaringen voor de onderliggende fysische mechanismen van verschijnselen en objecten. Wetenschap is dus niet gebaseerd op geloof of autoriteit; wetenschap corrigeert zichzelf aan de hand van experimenten en observaties. Wetenschap kan ook verwijzen naar de verzameling kennis met betrekking tot een bepaalde discipline.

Gerelateerde termen:

• Wetenschappelijke methode
• Wetenschappelijk model

Proxima Centauri

Proxima Centauri, ook bekend als Alpha Centauri C, is de ster die het dichtst bij de zon staat, op een afstand van 4,24 lichtjaar (1,302 parsec) of ongeveer 40 biljoen kilometer. Het is een rode dwergster, kleiner dan de zon in omvang en massa, en daarom te zwak om met het blote oog te zien. Op het moment van schrijven is er één bevestigde planeet die rond Proxima Centauri draait. Deze planeet is Proxima Centauri b genoemd en draait in de zogenaamde bewoonbare zone van de ster. Twee andere kandidaat-planeten, Proxima Centauri c en d, zijn nog niet bevestigd. Samen met Alpha Centauri A en B vormt Proxima Centauri het Alpha-Centauri-sterrenstelsel, dat bestaat uit drie sterren die door zwaartekracht aan elkaar gebonden zijn.

Gerelateerde termen:

• Exoplaneet
• Rode dwerg
• M-type ster

Nucleus

Alle materie die we om ons heen zien, bestaat uit atomen, en alle atomen hebben dezelfde basisstructuur: een kleine, dichte kern die bijna de volledige massa van het atoom bevat, omgeven door elektronen. De belangrijkste bestanddelen van atoomkernen zijn protonen en neutronen, die samen nucleonen worden genoemd.

Gerelateerde termen:

• Kern
• Elektron

Aardscheerder

Ook bekend als NEO, NEA, aardscheerder, PHA of potentieel gevaarlijke asteroïde

Naast de zon en de planeten bevat ons zonnestelsel talrijke kleinere hemellichamen, met name asteroïden en kometen. Een botsing van een asteroïde of komeet met de aarde kan rampzalige gevolgen hebben. Tot nu toe is geen van de objecten die we kennen op ramkoers met de aarde, maar er zijn toch een aantal objecten die we in de gaten moeten houden. Elke asteroïde of komeet die in zijn baan dichter bij de zon komt dan 1,3 keer de afstand tussen de aarde en de zon (in astronomische termen: 1,3 astronomische eenheden) wordt een Near-Earth Object (NEO) genoemd. De meeste NEO's zijn Near-Earth Asteroids (NEA's).

Een NEO wordt een Potentially Hazardous Object (PHO) genoemd als het de volgende eigenschappen heeft: Ten eerste moet het dichter bij de baan van de aarde komen dan 5% van de afstand tussen de aarde en de zon (dichter dan 0,05 astronomische eenheden). Bovendien moet een dergelijk object een bepaalde minimale grootte hebben, anders vormt het geen gevaar voor de aarde. De grootte van kleinere objecten in het zonnestelsel is moeilijk te meten, dus gebruiken astronomen in plaats daarvan een minimale waarde voor de absolute helderheid van een dergelijk object. Hoe groter een object is, hoe helderder het immers waarschijnlijk is. Om als PHO te worden aangemerkt, moet een object een absolute magnitude van 22,0 of helderder hebben (waarbij het magnitudesysteem wordt gebruikt als de standaardmethode voor het meten van helderheid in de astronomie). De meeste PHO's zijn potentieel gevaarlijke asteroïden (PHA's).

Gerelateerde termen:

• Asteroïde
• Komeet
• Zonnestelsel

Manen

Ook bekend als natuurlijke satelliet

Manen zijn hemellichamen die rond planeten, dwergplaneten of kleinere objecten zoals asteroïden draaien. De aarde heeft één maan, die de maan wordt genoemd. De meeste andere planeten in het zonnestelsel hebben manen, hoewel Mercurius en Venus dat niet hebben. De dwergplaneet Pluto heeft verschillende manen, net als een klein aantal andere dwergplaneten en asteroïden. Manen zijn natuurlijke satellieten; kunstmatige satellieten, zoals die worden gebruikt voor communicatie of wetenschappelijke doeleinden, zijn geen manen.

Veel manen zijn ontstaan in een baan rond de planeet, dwergplaneet of ander hemellichaam waar ze omheen draaien. Men denkt dat de maan is ontstaan in een baan om de aarde uit materiaal dat is uitgestoten bij een grote botsing tussen de aarde en een planetoïde in een vroeg stadium van de vorming van het zonnestelsel. Veel andere (meestal kleinere) manen zijn asteroïden die zijn gevangen door de zwaartekracht van het object waar ze omheen draaien.

Gerelateerde termen:

• Asteroïde
• Dwergplaneet
• Maan
• Kunstmatige satelliet
• Satelliet

Maan

De maan is een hemellichaam dat zelf geen licht uitstraalt, maar het zonlicht weerkaatst dat erop valt. Dit zorgt voor de karakteristieke fasen van de maan. De maan is de enige grote natuurlijke satelliet van de aarde en staat op de vijfde plaats van de natuurlijke satellieten van het zonnestelsel wat betreft grootte en massa.

“Maan” wordt met een hoofdletter geschreven om het te onderscheiden van andere natuurlijke satellieten, of manen, in het zonnestelsel en daarbuiten. In vergelijking met andere manen in het zonnestelsel heeft de maan de grootste omvang in verhouding tot de grootte van de planeet waar hij omheen draait. De maan volgt een elliptische baan rond de aarde, op een gemiddelde afstand van 384.000 kilometer (km) van de aarde. Hij heeft geen atmosfeer en bestaat uit vergelijkbare materialen als de aarde, met een ijzerrijke kern en rotsachtige buitenlagen. De gelijkenis is geen toeval: voor zover wij weten, is de maan ontstaan uit het puin van de botsing tussen de aarde en een planeet ter grootte van Mars, ongeveer 4,5 miljard jaar geleden; het grootste deel van het materiaal is afkomstig uit de oorspronkelijke mantel van de aarde.

Het oppervlak van de maan heeft donkere gebieden, mare genaamd, lichtere hooglanden en is bezaaid met kraters. Het oppervlak van de maan is 3,79 x 107 vierkante kilometer, het volume is 2,20 x 1010 kubieke kilometer en de massa is 7,35 x 1022 kilogram (kg). De exacte waarde van de omlooptijd van de maan rond de aarde hangt af van het referentiekader: ten opzichte van de verre sterren voltooit hij elke 27,3 dagen een baan (“siderische periode”). Voor een waarnemer op aarde is de tijd tussen twee nieuwe manen 29,5 dagen (“synodische periode”).

Gerelateerde termen:

• Maand
• Manen
• Synchrone rotatie