Glossarium astronomicum

Een verklarende lijst met astronomische termen

glossarium-s

Woordenlijstartikelen beginnende met een S

Siderische dag

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

In het Engels en in tal van andere talen heeft ‘dag’ meerdere betekenissen. ‘Dag’ in de betekenis van ‘daglicht’ beschrijft de tijd waarin de zon ons van natuurlijk licht voorziet, gevolgd door de nacht wanneer de zon onder is en het donker is. Een dag volgens deze definitie is korter in de winter en langer in de zomer op het noordelijk halfrond, terwijl het tegenovergestelde geldt voor het zuidelijk halfrond. In het hoge noorden of het hoge zuiden is er een tijd van het jaar waarin de zon helemaal niet ondergaat – direct op de polen staat de zon zes maanden lang aan de hemel zonder onder te gaan!

'Dag' is ook de naam van de 24-uurs tijdseenheid die we in de kalender gebruiken. Astronomisch gezien wordt de tijd tussen de ene lokale middag en de volgende – dat wil zeggen, tussen de hoogste positie van de zon boven de horizon op de ene dag en de volgende – een schijnbare zonnedag genoemd. De lengte van lokale dagen varieert afhankelijk van de tijd van het jaar, vanwege het feit dat (a) de baan van de aarde elliptisch is (waarbij de aarde sneller beweegt wanneer deze dichter bij de zon staat), en dat (b) de schijnbare baan van de zon aan de hemel onder verschillende hoeken ten opzichte van de evenaar van de aarde staat. Voor praktische doeleinden wordt voor het bijhouden van de tijd in plaats daarvan de gemiddelde lengte van schijnbare zonnedagen gebruikt, die gemiddelde zonnedagen worden genoemd. De bijbehorende tijd van 24 uur per dag wordt gemiddelde zonnetijd genoemd.

Een siderische dag is gebaseerd op de “vaste” achtergrondsterren aan de hemelbol. Het is de periode tussen het moment waarop een “vaste” ster haar hoogste punt aan de hemel bereikt en het moment waarop ze haar volgende hoogste punt aan de hemel bereikt. Een siderische dag duurt ongeveer 23 uur, 56 minuten en 4 seconden. Het verschil tussen deze dag en een schijnbare zonnedag (24 uur) wordt veroorzaakt door de schijnbare beweging van de zon ten opzichte van de “vaste” achtergrondsterren.

Gerelateerde termen:
Hemel
Zon
Nacht
Pooldag

Sterwind

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als Zonnewind

De zonnewind is een stroom deeltjes, voornamelijk protonen en elektronen, die met een snelheid van maximaal 900 kilometer per seconde vanuit de zon naar buiten stroomt. De zonnewind is in wezen de hete zonnecorona die zich uitbreidt naar de interplanetaire ruimte.

Veel sterren hebben winden; koelere, magnetisch actieve sterren zoals de zon hebben winden die worden aangedreven door de hete corona's die door hun magnetische velden worden gecreëerd. Sommige warmere sterren hebben winden die worden aangedreven door hun enorme helderheid, waardoor deeltjes door stralingsdruk uit hun bovenste atmosfeer worden geduwd. Koele rode reuzen en superreuzen kunnen ook winden hebben die worden aangedreven door stralingsdruk. De algemene term voor een wind van een ster is een stellaire wind.

De bombardementen van deeltjes uit een zonnewind of stellaire wind kunnen schadelijk zijn voor elk leven dat op een planeet zou kunnen bestaan. Het magnetisch veld van de aarde beschermt het leven op het aardoppervlak tegen de schadelijke effecten van de zonnewind. De interactie tussen de zonnewind en het magnetisch veld van de aarde is de oorzaak van aurora's dicht bij de polen van de aarde.

Gerelateerde termen:
Aurora
Corona
Magnetische polen
Deeltje
Ruimteweer
Zon
Elektron
Magnetisch veld

Stellaire vlam

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als zonnevlam

De zon wordt omgeven door een complex magnetisch veld. Soms wordt dit magnetisch veld onstabiel, waardoor de structuur ervan verschuift en enorme hoeveelheden opgeslagen energie vrijkomen. Dit veroorzaakt een plaatselijke opwarming van de atmosfeer van de zon en leidt ertoe dat een klein deel van de fotosfeer van de zon helderder wordt. Dit kan ook leiden tot enorme stromen deeltjes die de ruimte in worden geslingerd (bekend als coronale massa-uitstoot).

De meeste zonnevlammen veranderen de helderheid van de zon in mate die nauwelijks waarneembaar is voor het menselijk oog en kunnen alleen worden waargenomen met zonnetelescopen of ruimtetelescopen die de zon observeren.

De coronale massa-uitstoot van de zon kan geomagnetische stormen veroorzaken als deze dicht genoeg bij de aarde komt om in wisselwerking te treden met het magnetisch veld van de aarde.

Andere sterren hebben ook vlammen (ook wel stellaire vlammen genoemd), maar omdat we sterren als lichtpuntjes zien, zien we deze vlammen alleen als korte ophelderingen van de ster.

Gerelateerde termen:
Aurora
Fotosfeer
Zonnewind
Ruimteweer
Zon
Magnetisch veld
Coronale massa-ejectie (CME)

Supernova-restant

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

Een supernova-restant is de structuur die overblijft na een supernova-explosie. Het bestaat uit een enorme structuur van heet gas en plasma die is ontstaan door de schok van de supernova. In veel supernova-restanten is ook het zwarte gat of de neutronenster aanwezig die is ontstaan uit de ster die in de supernova is geëxplodeerd, hoewel deze in sommige gevallen door de kracht van de explosie is weggeslingerd. De explosieve energie van een supernova resulteert in een schokgolf die inslaat op het omringende interstellaire gas. Deze schok verwarmt en ioniseert het omringende gas tot extreem hoge temperaturen (meer dan een miljoen kelvin). Dit hete gas zendt licht uit over verschillende golflengten en is onder meer een belangrijke bron van röntgenstraling. De schok versnelt ook deeltjes tot hoge snelheden, waardoor supernova-restanten een belangrijke bron van kosmische straling zijn.

Door te kijken naar hoe snel een supernovarestant zich uitbreidt, kunnen astronomen schatten hoe lang het zou duren om zijn huidige omvang te bereiken. Hierdoor kunnen astronomen ongeveer bepalen wanneer de supernova is geëxplodeerd. Verschillende grote supernovarestanten in de Melkweg zijn op deze manier gedateerd en gekoppeld aan supernova's die honderden jaren geleden door astronomen zijn waargenomen.

Gerelateerde termen:
Kosmische straling
Planetaire nevel
Stellaire restanten
Supernova
Interstellair medium
Röntgenstraling

Spectraallijn

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

Een regenboog ontstaat wanneer waterdruppels licht splitsen in elementaire kleuren, van violet, blauw en groen tot geel, oranje en rood. Elke kleur komt overeen met een reeks golflengten, en de kleuren van de regenboog zijn gerangschikt in volgorde van toenemende golflengte, van violet tot rood. Dit soort ontbonden licht, of elektromagnetische straling in het algemeen, in verschillende golflengten wordt een spectrum genoemd.

Elektromagnetische straling is een mengsel van lichtdeeltjes die ‘fotonen’ worden genoemd. Het creëren van een spectrum komt neer op het sorteren van fotonen op energie en het documenteren van hoeveel fotonen er in elk gegeven energiebereik zijn. Volgens een basiswet van de kwantummechanica komt dit neer op het sorteren van licht op frequentie – nog een andere manier om een spectrum te documenteren.

Als de hoeveelheid energie gelijkmatig varieert met de golflengte (of fotonenergie of frequentie), wordt het spectrum continu genoemd. Scherpe dalen of pieken in een spectrum bij bepaalde golflengten worden daarentegen respectievelijk absorptie- en emissielijnen genoemd. Dergelijke lijnen ontstaan door overgangen tussen verschillende energieniveaus binnen atomen of moleculen (of zelfs atoomkernen), waarbij straling bij specifieke golflengten wordt geabsorbeerd of uitgezonden. In zichtbaar licht vertonen sterren bijvoorbeeld continue spectra met absorptielijnen. De lijnen bevatten informatie over de chemische samenstelling van een ster. De analyse van spectra staat bekend als spectroscopie; instrumenten waarmee spectra kunnen worden geregistreerd, worden spectroscopen, spectrometers of spectrografen genoemd.

Gerelateerde termen:

Atoom
Elektromagnetische straling
Frequentie
Regenboog
Golflengte
Elektron

Schemering

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

De nacht is een periode van duisternis wanneer de zon onder de horizon staat. De nacht duurt van zonsondergang tot zonsopgang. Op het grootste deel van de aarde heeft elke dag van 24 uur één nacht. Ten noorden van de poolcirkel en ten zuiden van de zuidpoolcirkel zijn er echter periodes van duisternis rond de winterzonnewende, waarbij de poolnacht maanden kan duren. In deze gebieden is er geen nacht rond de tijd van de zomerzonnewende.

De periode waarin de zon net onder de horizon staat, wordt schemering genoemd. Tijdens de schemering verlicht de zon nog steeds een deel van de hemel. De schemering wordt onderverdeeld in drie gelijke periodes: burgerlijke schemering, nautische schemering en astronomische schemering. Tijdens de burgerlijke schemering – wanneer de zon nul tot zes graden onder de horizon staat – is de hemel relatief helder, zodat kunstmatige verlichting, zoals straatverlichting, vaak niet nodig is. Nautische schemering – wanneer de zon zes tot twaalf graden onder de horizon staat – zijn zowel heldere sterren zichtbaar als een hemel die helder genoeg is om de horizon te zien, zelfs op een maanloze nacht. Hierdoor kunnen zeelieden navigeren met behulp van astronomische navigatie. Astronomische schemering is wanneer de zon twaalf tot achttien graden onder de horizon staat.

Gerelateerde termen:
Graad
Horizon
Solstice
Zon
Dag
Poolcirkel
Zuidpoolcirkel
Pooldag
Poolnacht

Steenbokskeerkring

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

De keerkringen zijn twee breedtegraden op aarde: de Kreeftskeerkring (op 23°26′11,2″ N) en de Steenbokskeerkring (op 23°26′11,2″ Z). De positie van de zon aan de hemel, ten opzichte van sterren en andere hemellichamen, verandert in de loop van een jaar en beweegt zich door de sterrenbeelden van de dierenriem. Van de maart-equinox tot de september-equinox bevindt de zon zich op het noordelijk halfrond. Ongeveer rond het middaguur op de juni-zonnewende staat de zon recht boven de Kreeftskeerkring. Tussen de september-equinox en de maart-equinox bevindt de zon zich op het zuidelijk halfrond. Rond het lokale middaguur op de december-zonnewende staat de zon recht boven het hoofd op de Steenbokskeerkring.

Tijdens de equinoxen in maart en september staat de zon recht boven het hoofd op de evenaar.

Het gebied op aarde tussen de twee keerkringen wordt vaak “de tropen” genoemd. Hier staat de zon twee dagen per jaar recht boven het hoofd op het lokale middaguur.

De breedtegraad van de twee keerkringen boven en onder de evenaar is de hoek waaronder de aardas gekanteld is ten opzichte van zijn baan rond de zon.

De tropen zijn vernoemd naar de sterrenbeelden Kreeft en Steenbok, waar de zon tweeduizend jaar geleden tijdens de zonnewendes doorheen leek te gaan. Door de precessie van de aardas lijkt de zon tijdens de zonnewendes niet langer in een van deze sterrenbeelden te staan.

Gerelateerde termen:
Equinox
Capricornus
Ecliptica
Evenaar
Breedtegraad
Seizoenen
Zonnewende
Poolcirkel
Cancer
Precessie

Sterrendag

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

In het Engels en in tal van andere talen heeft ‘dag’ meerdere betekenissen. ‘Dag’ in de betekenis van ‘daglicht’ beschrijft de tijd waarin de zon ons van natuurlijk licht voorziet, gevolgd door de nacht wanneer de zon onder is en het donker is. Een dag volgens deze definitie is korter in de winter en langer in de zomer op het noordelijk halfrond, terwijl het tegenovergestelde geldt voor het zuidelijk halfrond. In het hoge noorden of het hoge zuiden is er een tijd van het jaar waarin de zon helemaal niet ondergaat – direct op de polen staat de zon zes maanden lang aan de hemel zonder onder te gaan!

'Dag' is ook de naam van de 24-uurs tijdseenheid die we in de kalender gebruiken. Astronomisch gezien wordt de tijd tussen de ene lokale middag en de volgende – dat wil zeggen, tussen de hoogste positie van de zon boven de horizon op de ene dag en de volgende – een schijnbare zonnedag genoemd. De lengte van lokale dagen varieert afhankelijk van de tijd van het jaar, vanwege het feit dat (a) de baan van de aarde elliptisch is (waarbij de aarde sneller beweegt wanneer deze dichter bij de zon staat), en dat (b) de schijnbare baan van de zon aan de hemel onder verschillende hoeken ten opzichte van de evenaar van de aarde staat. Voor praktische doeleinden wordt voor het bijhouden van de tijd in plaats daarvan de gemiddelde lengte van schijnbare zonnedagen gebruikt, die gemiddelde zonnedagen worden genoemd. De bijbehorende tijd van 24 uur per dag wordt gemiddelde zonnetijd genoemd.

Een siderische dag is gebaseerd op de “vaste” achtergrondsterren aan de hemelbol. Het is de periode tussen het moment waarop een “vaste” ster haar hoogste punt aan de hemel bereikt en het moment waarop ze haar volgende hoogste punt aan de hemel bereikt. Een siderische dag duurt ongeveer 23 uur, 56 minuten en 4 seconden. Het verschil tussen deze dag en een schijnbare zonnedag (24 uur) wordt veroorzaakt door de schijnbare beweging van de zon ten opzichte van de “vaste” achtergrondsterren.

Gerelateerde termen:
Hemel
Zon
Nacht
Pooldag

Submillimeterastronomie

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

Submillimeterastronomie is de studie van de hemel in ver-infrarood licht met golflengten tussen honderd micrometer en één millimeter.

Submillimeterastronomie is gevoelig voor enkele van de koudste gebieden in de ruimte en kan worden gebruikt om gebieden met de zwaarste extinctie te bestuderen. Het is bijzonder nuttig voor het bestuderen van stoffige stervormingsgebieden en planeetvormende schijven rond jonge sterren. Op grotere schaal kan het worden gebruikt om de bijdrage van stof aan de totale emissie van sterrenstelsels te bestuderen.

Veel van de astronomische technieken voor submillimeterastronomie worden ook gebruikt in de radioastronomie, en veel submillimeterobservatoria maken gebruik van arrays van telescopen die met elkaar zijn verbonden om een detailniveau te bereiken dat anders alleen met een veel grotere telescoopschotel zou kunnen worden bereikt. Er zijn echter ook observatoria met één enkele schotel. Submillimeterobservatoria bevinden zich doorgaans op zeer droge plaatsen, om de atmosferische absorptie door waterdamp te verminderen, die anders de submillimeterstraling uit de ruimte zou blokkeren. Meestal bevinden deze locaties zich op grote hoogte, zoals Mauna Kea op Hawaï, het Chajnantor-plateau in Chili of Hanle in het Indiase deel van het Himalaya-gebergte, maar er zijn ook submillimetertelescopen op Antarctica. Daarnaast zijn er verschillende submillimeterballon-experimenten uitgevoerd.

Gerelateerde termen:
Atmosferische extinctie
Elektromagnetische straling
Infrarood (IR)
Planeetvorming
Radioastronomie
Stervorming
Roodverschuiving
Interstellaire extinctie

Subreus

- Geplaatst in glossarium-s door

Terug naar de woordenlijst

Een subreus is een ster die zich tussen de hoofdreeks en de reuzentak op een Hertzsprung-Russell-diagram bevindt. Dit zijn meestal sterren die de waterstoffusie in hun kern hebben beëindigd en zich ontwikkelen tot reuzesterren. Sommige van deze subreuzen pulseren, waardoor ze variabele sterren zijn. Cepheïde-variabelen zijn een voorbeeld van een type pulserende subreussterren.

Gerelateerde termen:
Cepheïde-variabele
Reuzenster
Hertzsprung-Russell (HR)-diagram
Waterstoffusie
Hoofdreeks
Sterevolutie
Variabele ster
Lichtkrachtklasse