Glossarium astronomicum

Spectraaltype

Sterren worden ingedeeld in spectraaltypen op basis van de kenmerken van hun spectrum.

Voor de meeste sterren is het spectrale type voornamelijk gebaseerd op de temperatuur van het steroppervlak en volgt het een reeks: O, B, A, F, G, K en M, gerangschikt van warmste naar koudste. Deze reeks is onlangs uitgebreid met de koelere types L, T en Y. Deze drie vertegenwoordigen voornamelijk bruine dwergen, maar sommige objecten met spectraaltype L zijn sterren in plaats van bruine dwergen.

Er zijn ook letters om speciale klassen van sterren te classificeren. Koolstofsterren zijn sterren met sterke spectrale kenmerken van moleculen die koolstof bevatten. Deze worden geclassificeerd als type C. S-type sterren zijn een tussenvorm tussen type K of M en C, in die zin dat de oppervlakte-abundantie van zuurstof en koolstof bijna gelijk is. Witte dwergen worden onderverdeeld in een reeks verschillende types op basis van kenmerken in hun spectra; al deze types beginnen met de letter D (DA, DB, enz.). Hete, massieve sterren met brede emissielijnen hebben een reeks types die beginnen met W (WN, WC, WO).

De huidige notatie is een erfenis van de eerste moderne classificatiepoging, ondernomen door de Harvard College Observatory. De klassen, oorspronkelijk aangeduid met de letters A tot en met Q, werden vervolgens herschikt op basis van temperatuur, wat resulteerde in de hoofdtypen die vandaag de dag nog steeds worden gebruikt. De belangrijkste spectrale klassen zijn onderverdeeld en worden aangeduid met de cijfers nul tot en met negen.

De zon is van het spectrale type G2. Aanvullende letters verwijzen naar speciale kenmerken (zoals e voor sterren met heldere emissielijnen), en de lichtkrachtklasse, aangeduid met Romeinse cijfers, kan ook worden gespecificeerd.

Gerelateerde termen:

• A-type ster
• B-type ster
• F-type ster
• K-type ster](/2025/08/k-type-ster)
• Spectrum
• Ster
• Zon
• G-type ster
• M-type ster
• O-type ster
• Lichtkrachtklasse

Solstice

De as van de aarde staat niet loodrecht op de baan van de aarde rond de zon, maar helt onder een hoek van 23,4 graden ten opzichte van de loodlijn. Als gevolg daarvan varieert de hoek tussen de as van de aarde en onze gezichtslijn naar de zon gedurende een jaar op verschillende punten van de baan. Het praktische effect hiervan is dat voor een waarnemer op aarde het hoogste punt dat de zon op een bepaalde dag boven de horizon bereikt, varieert.

De noordelijke zomerzonnewende, die ook de zuidelijke winterzonnewende is, vindt plaats rond 21 juni en is het moment waarop de zon het hoogst boven de horizon staat op het noordelijk halfrond en tegelijkertijd het laagst op het zuidelijk halfrond.

De zuidelijke zomerzonnewende, die ook de noordelijke winterzonnewende is, vindt plaats rond 21 december en is het moment waarop de zon het hoogst staat op het zuidelijk halfrond en tegelijkertijd het laagst op het noordelijk halfrond.

Gerelateerde termen:

• Equinox
• Rotatie van de aarde
• Ecliptica
• Horizon
• Zon
• Dag
• Aardas

Sterrenkaart

Ook bekend als hemelkaart of sterrenkaart

Een kaart die de positie van astronomische objecten (sterren, planeten, de zon, de maan, enz.) aan de hemel op een bepaald moment aangeeft. Sterrenkaarten stellen astronomen in staat om de locaties van objecten aan de nachtelijke hemel te vinden en kunnen worden gebruikt voor navigatie.

Moderne astronomische onderzoekers maken sterrenkaarten als onderdeel van astronomische onderzoeken, waarbij ze allerlei informatie over de objecten die ze bestuderen vastleggen.

Interactieve sterrenkaarten voor het grote publiek zijn beschikbaar als computerprogramma's of mobiele apps.

Gerelateerde termen:

• Navigatie
• Hemel
• Astronomisch onderzoek

Sirius

Sirius, ook wel de Hondster of Alpha Canis Majoris genoemd, is de ster die voor ons het helderst aan de nachtelijke hemel schijnt. Hij bevindt zich op een afstand van 8,6 lichtjaar van ons in het sterrenbeeld Canis Major, vlakbij Orion. De heldere ster die wij kunnen zien is Sirius A, een ster van het spectrale type A. Sirius A heeft een door zwaartekracht gebonden metgezel, Sirius B, een witte dwergster die in zichtbaar licht erg zwak is, maar in röntgenstraling erg helder. Sirius B is te zwak en te dicht bij Sirius A om met het blote oog te kunnen zien.

Gerelateerde termen:

• A-type ster
• Dubbelster
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Witte dwerg
• Orion
• Röntgenstraling

Siderische tijd

Siderische tijd is een tijdsmeting die is gebaseerd op de rotatie van de aarde ten opzichte van verre sterren aan de nachtelijke hemel. 's Nachts kunnen we zien hoe het patroon van sterren aan de nachtelijke hemel om ons heen draait. Als we een ster kiezen en noteren wanneer deze zijn hoogste positie aan de hemel bereikt, dan zal de ster precies één siderische dag later, namelijk 23 uur, 56 minuten en 4,1 seconden later gemeten met onze klokken, opnieuw die hoogste positie bereiken.

Dit verschilt subtiel van een zonnedag, die de tijd is tussen de lokale middag – gedefinieerd als het moment waarop de zon zijn hoogste punt aan de hemel bereikt – op twee opeenvolgende dagen. De reden hiervoor is dat de aarde om de zon draait. Voor een waarnemer op aarde leidt dit tot extra veranderingen in de positie van de zon aan de hemel in de loop van een jaar. Gedurende de tijd die de aarde nodig heeft om één keer rond te draaien ten opzichte van de verre sterren, is de zon verplaatst en moet de aarde iets meer draaien om deze in te halen. Daarom is een zonnedag iets langer dan een sterrendag.

Sterrentijd is belangrijk voor astronomen, omdat het hen vertelt welke delen van de hemel zich op een bepaald moment overdag of 's nachts boven hun hoofd bevinden, en dus welke objecten kunnen worden waargenomen. In een standaard astronomisch coördinatensysteem, het equatoriale systeem, is de siderische tijd op elke plaats op aarde (met uitzondering van de polen) een hoek, namelijk de rechte klimming (een van de coördinaten die in dat systeem worden gebruikt om locaties aan de hemel te specificeren) van het punt aan de hemel dat zich direct boven ons bevindt. In de praktijk maken hedendaagse astronomen bij hun waarnemingen gebruik van de tijd die wordt gemeten door zeer nauwkeurige atoomklokken, en gebruiken ze vervolgens computers om te berekenen welke kloktijd overeenkomt met welke sterrentijd.

Gerelateerde termen:

• Rotatie van de aarde
• Rechte klimming (RA)
• Zonnedag

Seizoenen

De as van de aarde staat niet loodrecht op de baan van de aarde rond de zon, maar helt onder een hoek van 23,4 graden. Als gevolg daarvan varieert de schijnbare positie van de zon aan de hemel op een bepaald moment van de dag gedurende het jaar. Wanneer de zon gemiddeld hoger aan de hemel staat, bereikt er meer zonlicht een bepaald gebied op aarde. Gedurende het jaar leidt dit tot warmere en koelere periodes, die meer uitgesproken zijn voor regio's die verder van de evenaar van de aarde liggen, en die seizoenen worden genoemd. De seizoenen op het noordelijk halfrond zijn tegengesteld aan die op het zuidelijk halfrond: de noordelijke zomer, wanneer het noordelijk halfrond maximaal naar de zon is gekanteld, is de zuidelijke winter, waarbij het zuidelijk halfrond van de zon is afgekanteld, en vice versa voor de zuidelijke zomer. Veel delen van de aarde die dicht bij de evenaar liggen, hebben seizoenen die verschillen van het zomer- en winterpatroon dat we zien op gematigde en arctische breedtegraden. Opgemerkt moet worden dat de duur, het begin en het einde van elk seizoen kunnen worden beïnvloed door culturele gebruiken en de tijdsperiode.

Gerelateerde termen:

• Equinox
• Evenaar
• Breedtegraad
• Zonnewende
• Aardas

Scorpius

Beschrijving: Scorpius (de Schorpioen) is een van de 13 sterrenbeelden van de dierenriem. De sterren waaruit dit sterrenbeeld bestaat, bevinden zich in het deel van de hemel dat de ecliptica (het vlak dat wordt bepaald door de baan van de aarde rond de zon) snijdt. In feite snijden alle sterrenbeelden van de dierenriem de ecliptica. Vanaf de aarde kunnen we regelmatig de zon en ook de andere planeten van het zonnestelsel vinden in het sterrenbeeld Scorpius. Het is een van de 88 sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie worden erkend. Scorpius was ook een van de oorspronkelijke 48 sterrenbeelden die door Ptolemaeus werden geïdentificeerd; het werd al meer dan duizend jaar voor hem door de Sumeriërs geïdentificeerd. Andere culturen hebben andere namen voor Scorpius: het staat bekend als Maui's Haak in de Maori- en Polynesische culturen, en inheemse Australische groepen zoals het Yolngu-volk van Arnhem Land identificeren Scorpius zowel als een krokodil als een schorpioen. De helderste ster in het sterrenbeeld is Antares (bekend als alpha Scorpii), een rode reusster op ongeveer 550 lichtjaar van de aarde.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Internationale Astronomische Unie
• Dierenriem

Saturnus

Saturnus is de zesde planeet vanaf de zon en de op één na grootste planeet qua omvang en massa. Het is een gasreus met een diameter van 120.000 kilometer (km), 9,4 keer de straal van de aarde. Saturnus heeft de laagste dichtheid van alle planeten in het zonnestelsel en is minder dicht dan water op aarde. De massa is 95 keer zo groot als die van de aarde.

De typische afstand tot de zon is 1,4 miljard km, ongeveer 9,5 astronomische eenheden (afstand tussen de aarde en de zon). Saturnus doet er 29,4 jaar over om een baan om de zon te voltooien. Astronomen hebben meer dan 140 manen of natuurlijke satellieten ontdekt die rond Saturnus draaien. Van deze manen is Titan de grootste en de enige maan in het zonnestelsel met een significante atmosfeer.

Saturnus, genoemd naar de Romeinse god van de landbouw, staat bekend als de parel van het zonnestelsel. Hij is met het blote oog te zien als een matte lichtpunt in de lucht. Hoewel hij meer dan een miljard kilometer van de aarde verwijderd is, zijn de prachtige ringen die hem omringen met een kleine telescoop te zien.

Gerelateerde termen:

• Astronomische eenheid
• Gasreus
• Reuzenplaneet
• Buitenplaneten
• Ring
• Zonnestelsel
• Titan

Sagittarius A*

Waarnemingen van de bewegingen van sterren en gas rond het centrum van de Melkweg leveren indirect bewijs voor het bestaan van een superzwaar zwart gat met een massa van ongeveer 4,5 miljoen keer die van de zon en een diameter van ongeveer 40 miljoen kilometer, op een afstand van ongeveer 27.000 lichtjaar van de aarde. Sagittarius A* (Sagittarius A-ster) is de compacte radiobron die verband houdt met het superzware zwarte gat. Het is waargenomen in een reeks golflengten, met name in radio. De naam Sagittarius komt omdat het zich vanuit de aarde gezien in het sterrenbeeld Boogschutter bevindt; de letter A komt omdat het de helderste en eerste extrasolaire radiobron is die in het sterrenbeeld is ontdekt; het sterretje komt omdat in de natuurkunde atomen in aangeslagen toestanden worden aangeduid met *, en Sagittarius A* een spannende ontdekking was.

In 2022 publiceerde de Event Horizon Telescope Collaboration de allereerste afbeelding van het silhouet (“schaduw”) van het zwarte gat dat verband houdt met Sagittarius A*.

Gerelateerde termen:

• Galactisch centrum
• Radiogolven
• Superzwaar zwart gat
• Sagittarius

Stralingszone

Ook bekend als stralingsomhulsel

Energie wordt vrijgegeven door kernfusiereacties in de kern van een ster en uiteindelijk uitgestraald naar de ruimte vanuit de fotosfeer van de ster. Er zijn verschillende manieren waarop energie wordt getransporteerd van de kern van de ster naar de fotosfeer. De stralingszone, stralingsgebied of stralingsgebied is het gebied binnen een ster waar de energie naar buiten wordt getransporteerd door middel van straling, waarbij fotonen herhaaldelijk worden verstrooid door atoomkernen en elektronen, waarbij ze wat energie verliezen, maar ook nieuwe thermische stralingsfotonen uitstralen. Door de frequente verstrooiing verloopt dit proces traag; in onze zon hebben fotonen duizenden jaren nodig om de stralingszone te doorkruisen.

In de zon ligt de stralingszone tussen de kern en de convectieve zone. In zwaardere sterren is de kern zelf convectief, waarbij de stralingszone zich uitstrekt van de convectieve kern tot de fotosfeer van de ster. Onder 0,3 zonsmassa's hebben sterren helemaal geen stralingszone en zijn ze volledig convectief.

Gerelateerde termen:

• Zonsmassa
• Ster
• Sterstructuur
• Convectiezone
• Elektron
• Sterkern