Een verklarende lijst met astronomische termen
Woordenlijstartikelen beginnende met een F
De fotosfeer (“lichtbol”) is de laag van een ster waaruit het licht dat we waarnemen voortkomt. Licht dat wordt uitgezonden vanuit diepere, dichtere lagen wordt geabsorbeerd voordat het uit de ster kan ontsnappen. Hogere lagen zijn minder dicht en zenden geen noemenswaardig licht uit.
Gerelateerde termen:
• Ster
De term foton komt van het Griekse woord phōs, wat licht betekent, en wordt daarom synoniem en door elkaar gebruikt met licht. Wanneer astronomen het over licht hebben, bedoelen ze alle soorten elektromagnetische straling, van radiogolven tot gammastraling.
Een foton is een fundamenteel deeltje, drager van de elektromagnetische kracht, en wordt beschouwd als het kleinste pakketje (quanta) elektromagnetische energie. De hoeveelheid energie die bij een foton met een bepaalde frequentie hoort, is evenredig aan deze frequentie en omgekeerd evenredig aan de golflengte.
Volgens de moderne opvattingen is een foton niet alleen een deeltje, maar ook een golf. In de astronomie zijn fotonen van fundamenteel belang voor ons vermogen om verschillende aspecten van het heelal en de objecten daarin te observeren en te meten.
Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische straling
De term fotometrie is afgeleid van het Griekse phōs, wat licht betekent, en metro, wat meten betekent. Hoewel er verschillende soorten fotometrie bestaan, bestaat de basismethode uit het meten van de intensiteit van het licht (fotonen) dat door verschillende astronomische objecten wordt uitgestraald. Het licht van objecten gaat door speciale filters (ook wel passbanden genoemd) en dat licht wordt vastgelegd op een digitaal apparaat, zoals een camera-CCD. Afzonderlijke passbands bestrijken verschillende golflengtebereiken, waaronder infrarood, zichtbaar en ultraviolet. Astronomische telescopen hebben vaak filtergroepen, die fotometrische systemen worden genoemd. Enkele veelgebruikte systemen zijn UBVRI, JHK en ugriz. Met fotometrie kunnen verschillende fysische kenmerken van astronomische objecten worden gemeten, bijvoorbeeld temperatuur, kleur en veranderingen in helderheid.
Wanneer licht of andere elektromagnetische straling op een materiaal valt, kunnen er, afhankelijk van het materiaal en de frequentie van het licht, elektronen vrijkomen: dit is het foto-elektrisch effect. Dit kan worden verklaard door licht te beschouwen als deeltjes of energiepakketjes die fotonen worden genoemd. Voor materialen, meestal metalen, moet de frequentie van het licht hoger zijn dan een drempelfrequentie (kenmerkend voor het materiaal) om de emissie van deze foto-elektronen te laten plaatsvinden. Hun maximale energie wordt bepaald door de frequentie; een verhoging van de frequentie van het licht leidt tot een toename van de maximale kinetische energie van de elektronen. Bij een toename van de intensiteit van monochromatisch licht komen er meer elektronen vrij, maar hun maximale kinetische energie verandert niet. Dit komt doordat de intensiteit van het licht recht evenredig is met het aantal fotonen.
Gerelateerde termen:
• Elektron
In de astronomie verwijst fase naar de toestand van gedeeltelijke verlichting van een maan of planeet ten opzichte van een specifieke waarnemer. Een verre lichtbron verlicht doorgaans slechts de helft van het oppervlak van een bolvormig lichaam; de rest blijft donker. Op dezelfde manier is slechts ongeveer de helft van het oppervlak van een bolvormig lichaam zichtbaar voor een verre waarnemer. De fase geeft aan welk deel van het oppervlak dat zichtbaar is voor de waarnemer verlicht is. Deze verandert naarmate de relatieve posities van het object, de waarnemer en de lichtbron veranderen.
De bekendste voorbeelden zijn de fasen van de maan. De relatieve posities van de maan, de aarde als locatie van de waarnemer en de zon als lichtbron veranderen naarmate de maan in ongeveer een maand tijd rond de aarde draait. Daarom zal een waarnemer op aarde in die periode verschillende fasen van de maan zien. De fase waarin het hele oppervlak van de maan dat in het gezichtsveld van de waarnemer ligt, verlicht is, wordt “volle maan” genoemd; wanneer er geen verlichte oppervlaktegebieden zichtbaar zijn, hebben we “nieuwe maan”. De twee half verlichte fasen worden respectievelijk ‘eerste’ of “tweede kwartier” genoemd. Minder dan de helft verlichting zorgt voor een “sikkel (maan)”.
Fasen zijn ook te zien bij planeten in het zonnestelsel (vooral bij Mercurius en Venus) en worden verondersteld te bestaan bij exoplanetenstelsels. Bij de maan zijn zelfs de niet-verlichte delen niet volledig donker: ze reflecteren het licht dat vanaf de aarde op hen valt, een fenomeen dat bekend staat als aardeschijn en voor het eerst werd beschreven door Leonardo da Vinci.
Gerelateerde termen:
• Maanfase
• Schaduw
Frequentie is het aantal oscillaties per tijdseenheid, zoals in cycli/seconde (of hertz [Hz]). Het is een algemene eigenschap van elke golf - geluidsgolf, licht of zwaartekrachtsgolven. De frequentie en golflengte van een golf zijn aan elkaar gerelateerd door de formule frequentie = v/golflengte, waarbij v de snelheid van de golf is. Bij het bespreken van elektromagnetische straling gebruiken astronomen meestal ofwel frequentie ofwel golflengte (soms door elkaar).
Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische straling
• Golf
Ook bekend als F-ster
Een ster met spectraaltype "F". Astronomen herkennen F-type sterren aan de aanwezigheid van matig sterke geïoniseerde calciumlijnen en enkele andere atomaire metaallijnen en de zwakke waterstofabsorptielijnen in hun spectra. Ze hebben typische (effectieve) temperaturen tussen ongeveer 6000 kelvin (K) en 7400 K. Vergeleken met andere sterren zien ze er voor menselijke ogen wit of geelachtig wit uit, tenzij interstellaire of atmosferische roodheid een belangrijke rol speelt. Polaris (de Poolster) is een voorbeeld van een F-type ster.
Gerelateerde termen:
• Spectraaltype
• Ster
• Rode verkleuring
• Effectieve temperatuur
• Spectraallijn