Glossarium astronomicum

Een regenboog ontstaat wanneer waterdruppels licht splitsen in elementaire kleuren, van violet, blauw en groen tot geel, oranje en rood. Elke kleur komt overeen met een reeks golflengten, en de kleuren van de regenboog zijn gerangschikt in volgorde van toenemende golflengte, van violet tot rood. Dit soort ontbonden licht, of elektromagnetische straling in het algemeen, in verschillende golflengten wordt een spectrum genoemd.

Elektromagnetische straling is een mengsel van lichtdeeltjes die ‘fotonen’ worden genoemd. Het creëren van een spectrum komt neer op het sorteren van fotonen op energie en het documenteren van hoeveel fotonen er in elk gegeven energiebereik zijn. Volgens een basiswet van de kwantummechanica komt dit neer op het sorteren van licht op frequentie – nog een andere manier om een spectrum te documenteren.

Als de hoeveelheid energie gelijkmatig varieert met de golflengte (of fotonenergie of frequentie), wordt het spectrum continu genoemd. Scherpe dalen of pieken in een spectrum bij bepaalde golflengten worden daarentegen respectievelijk absorptie- en emissielijnen genoemd. Dergelijke lijnen ontstaan door overgangen tussen verschillende energieniveaus binnen atomen of moleculen (of zelfs atoomkernen), waarbij straling bij specifieke golflengten wordt geabsorbeerd of uitgezonden. In zichtbaar licht vertonen sterren bijvoorbeeld continue spectra met absorptielijnen. De lijnen bevatten informatie over de chemische samenstelling van een ster. De analyse van spectra staat bekend als spectroscopie; instrumenten waarmee spectra kunnen worden geregistreerd, worden spectroscopen, spectrometers of spectrografen genoemd.

Gerelateerde termen:
• Atoom
• Elektromagnetische straling
• Frequentie
• Regenboog
• Golflengte
• Elektron

Een variabele ster is een ster die voor waarnemers in de loop van de tijd duidelijke veranderingen in helderheid vertoont. De helderheid van alle sterren verandert in de loop van miljoenen of miljarden jaren als gevolg van stellaire evolutie. De term variabele ster wordt doorgaans gereserveerd voor sterren waarvan de helderheid varieert op tijdschalen die veel korter zijn dan hun evolutionaire tijdschalen.

Er zijn verschillende mogelijke fysische mechanismen die tot variabiliteit kunnen leiden. Sommige sterren, zoals Cepheïde-variabelen of RR Lyrae-sterren, zijn onstabiel en pulseren, waardoor hun grootte en helderheid veranderen.

Andere sterren kunnen helder materiaal uitstoten dat de totale waargenomen helderheid verhoogt (“eruptieve variabelen”). Sterren die cataclysmische variabelen of nova's worden genoemd, vertonen een plotselinge toename in helderheid, gevolgd door een terugkeer naar hun vorige niveau. In dergelijke systemen gaat het om een paar sterren, waarbij materie van de ene ster naar de andere stroomt en ontbrandt in een kernfusiereactie zodra een bepaalde drempel wordt bereikt. De ene of de andere begeleider ondergaat de cataclysmische explosie en wordt helderder.

Andere sterren lijken variabel omdat ze roteren, waardoor ze ons afwisselend een helderdere en een minder heldere kant laten zien, of omdat er in werkelijkheid twee sterren om elkaar heen draaien, waarbij de ene ster periodiek achter zijn metgezel verduisterd wordt. Deze laatste klasse van dubbelsterren staat bekend als eclipsende dubbelsterren.

Gerelateerde termen:
• Cepheïde-variabele
• Nova
• Kernfusie
• Sterevolutie
• Zonnevlek
• Supernova
• Witte dwerg
• Accretie

Een elektron is een licht elementair deeltje met één eenheid negatieve elektrische lading. Alle materie die we om ons heen zien, bestaat uit atomen, en alle atomen hebben dezelfde basisstructuur: een kleine, dichte kern die bijna de volledige massa van het atoom bevat, omgeven door elektronen. Elektronen worden geconceptualiseerd en weergegeven als concentrische schillen rond de kern, en de structuur van deze schillen bepaalt de manier waarop een atoom zich aan andere atomen kan binden en moleculen kan vormen. Dit is de fysische basis van de scheikunde. In witte dwergsterren zorgen de kwantumeigenschappen van elektronen voor de nodige druk om te voorkomen dat dergelijke sterresten onder hun eigen zwaartekracht ineenstorten.

Gerelateerde termen:
• Atoom
• Molecuul
• Kern
• Witte dwerg

De effectieve temperatuur van een ster is de temperatuur van een theoretische perfecte straler (een ‘zwart lichaam’) die hetzelfde oppervlak en dezelfde totale lichtopbrengst heeft als de ster.

Sterren hebben verschillende lagen met verschillende temperaturen, waarvan er verschillende bijdragen aan wat we uiteindelijk als sterrenlicht ontvangen. Astronomen vinden het vaak handig om een ster weer te geven met een veel eenvoudiger model, namelijk een geïdealiseerde lichtbron die een ‘zwart lichaam’ wordt genoemd. De totale energie-output van een zwart lichaam wordt volledig bepaald door twee parameters: de temperatuur en het oppervlak. De effectieve temperatuur van de ster is de temperatuur van een zwart lichaam dat hetzelfde oppervlak en dezelfde totale energie-output heeft als de ster.

De effectieve temperatuur is een nuttige manier om de bijdragen aan de lichtopbrengst van de ster vanuit verschillende delen van zijn buitenste lagen te middelen en heeft doorgaans een waarde die sterk lijkt op de temperatuur van de fotosfeer van de ster – de oppervlaktelaag waar het grootste deel van het licht van de ster vandaan komt.

Gerelateerde termen:
• Zwartelichaamsstraling
• Fotosfeer
• Spectraaltype
• Temperatuur

Een ellips is een tweedimensionale vorm die lijkt op een afgeplatte of langgerekte cirkel. De grootste afstand tussen twee punten op een ellips wordt de hoofdas genoemd en de kortste afstand wordt de nevenas genoemd. Een ellips heeft twee brandpunten (meervoud van brandpunt) die op de hoofdas liggen en beide dezelfde afstand hebben tot de breedste punten. Op elk punt op de ellips is de som van de afstanden tot de twee brandpunten constant. De excentriciteit, e, van een ellips bepaalt hoe afgeplat deze is en ligt binnen het bereik 0

Een gesloten baan, zoals de baan van de aarde rond de zon, volgt de vorm van een ellips. Een baan wordt gekenmerkt door de halve lange as (de helft van de lengte van de lange as) en de excentriciteit, maar om een baan volledig te beschrijven moet ook de oriëntatie van de ellips bekend zijn.

Niet-gesloten banen, zoals kometen die slechts één keer het binnenste zonnestelsel bezoeken voordat ze de interstellaire ruimte in worden geslingerd, volgen parabolen (e=1) of hyperbolen (e>1).

Gerelateerde termen:
• Kepler's wetten
• Baan

De vermindering in intensiteit van sterlicht dat ons bereikt, wordt extinctie genoemd. Deze vermindering wordt veroorzaakt door absorptie en verstrooiing van licht door deeltjes langs het pad van het licht. Uitdoving kan worden veroorzaakt door de atmosfeer van de aarde (atmosferische extinctie), door materiaal in de directe omgeving van een ster (circumstellaire extinctie) of door materiaal tussen sterren in de diepe ruimte (interstellaire extinctie). De atmosferische extinctie wordt voornamelijk veroorzaakt door aërosolen en moleculen die aanwezig zijn in de atmosfeer van de aarde, zoals water, kooldioxide en ozon op optische en nabij-infrarode golflengten. Interstellaire extinctie wordt toegeschreven aan interstellaire materie die bestaat uit gas en stofdeeltjes van submicronformaat. Interstellair stof heeft een drastisch effect op sterlicht in vergelijking met gasdeeltjes. Extinctie is over het algemeen hoger bij kortere golflengten en omgekeerd, waardoor astronomische objecten roder lijken dan hun werkelijke kleur (rood worden).

Gerelateerde termen:
• Atmosferische Uitdoving
• Stof
• Interstellaire Uitdoving

Een exoplaneet, of buitenaardse planeet, is een planeet buiten het zonnestelsel. Hun bestaan werd al vanaf de 16e eeuw getheoretiseerd en in de 19e eeuw werd begonnen met observatieonderzoek om ze te vinden. De eerste bevestigde exoplaneten werden ontdekt in de jaren 1990. De eerste waarvan werd bevestigd dat hij rond een ster op de hoofdreeks draaide, was de exoplaneet Dimidium, die indirect werd ontdekt door de sterrenwacht van Haute-Provence. Deze exoplaneet draait om de ster 51 Pegasi, een gele subreus, en werd in 1995 ontdekt. Sindsdien zijn er duizenden exoplaneten geïdentificeerd.

Gerelateerde termen:
• Planeet
• Ster

Beschrijving: De evenaar is een denkbeeldige lijn die rond de aarde loopt, op gelijke afstand van de noord- en zuidpool en loodrecht op de rotatieas van de aarde. De evenaar markeert de lijn op het aardoppervlak die het verst van de rotatieas verwijderd is. Bij de polen snijdt de drotatieas het aardoppervlak. In het coördinatenstelsel voor lengte- en breedtegraden op het aardoppervlak is de evenaar gedefinieerd als een coördinaat met een breedte van nul graden. De evenaar verdeelt de aarde in een noordelijk en zuidelijk halfrond. Plaatsen op het noordelijk halfrond hebben een positieve breedtegraad; plaatsen op het zuidelijk halfrond hebben een negatieve breedtegraad.

Gerelateerde termen:
• As
• Breedtegraad
• Lengtegraad
• Poolcirkel
• Dag
• Aardas
• Nacht
• Tropen
• Keerkring
• Noordpool
• Zuidpool

Beschrijving: Een energieniveau is een discrete toegestane kwantumenergietoestand binnen een atoom of molecuul. Het wordt gemeten in elektronvolt (eV). Wanneer een elektron in een atoom of molecuul van een energieniveau met hogere energie naar een niveau met lagere energie beweegt, wordt een foton uitgezonden met een energie die gelijk is aan het energieverschil tussen de twee niveaus. Op dezelfde manier kan een foton worden geabsorbeerd door een atoom of molecuul als zijn energie gelijk is aan het energieverschil tussen het huidige niveau en een hoger niveau.

Gerelateerde termen:
• Atoom
• Molecuul
• Foton
• Elektron

In zeer basale termen wordt energie gedefinieerd als het vermogen van een systeem om arbeid te verrichten. Deze definitie omvat echter niet het rijke, gelaagde aspect van energie en de manifestatie ervan, van fundamentele deeltjes tot het hele heelal. Een van de fundamentele principes van de natuurkunde is dat de totale energie altijd behouden blijft. Energie neemt verschillende vormen aan (bijv. kinetisch, gravitatiepotentiaal, thermisch) afhankelijk van de context en kan van de ene vorm in de andere worden omgezet. Relativistische fysica beschrijft een aangeboren verband tussen massa en energie. De eenheid van energie is de joule en deze kwantificeert de hoeveelheid werk die op een voorwerp wordt verricht door een kracht van één newton die het over een afstand van één meter beweegt. In de deeltjesfysica wordt energie echter uitgedrukt in elektronvolt.