Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst
Een dubbelster is een systeem van twee sterren die om hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien doordat ze door de zwaartekracht met elkaar verbonden zijn. Hun banen volgen de bewegingswetten van Kepler en zijn elliptisch (gevormd als een platgedrukte cirkel) of cirkelvormig. Meer dan de helft van alle sterren in de Melkweg bevindt zich in dubbelstersystemen of maakt deel uit van systemen met meer dan één begeleidende ster (ook wel bekend als meervoudige stersystemen van hogere orde). Vanwege hun enorme afstand tot de aarde lijken de meeste dubbelsterren en meervoudige stersystemen van hogere orde voor de waarnemer één ster.

Dubbelsterren kunnen worden ingedeeld in een aantal categorieën, afhankelijk van de observatiemethode waarmee ze als dubbelster zijn vastgesteld. Ze kunnen tegelijkertijd tot meer dan één categorie behoren:

• Visuele dubbelsterren kunnen worden waargenomen als twee afzonderlijke sterren die dicht bij elkaar aan de hemel staan. Niet alle sterren die dicht bij elkaar aan de hemel lijken (dubbelsterren), zijn dubbelsterren die door zwaartekracht worden gebonden; sommige bevinden zich mogelijk toevallig dicht bij elkaar aan de hemel, maar niet door zwaartekracht. Dubbelsterren die geen dubbelsterren zijn die door zwaartekracht gebonden zijn, kunnen honderden lichtjaren van elkaar verwijderd zijn.

• Spectroscopische dubbelsterren worden gevonden door de dopplerverschuiving van de lijnen in het spectrum van de sterren wanneer de sterren om hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien.

• Eclipserende dubbelsterren kunnen worden gedetecteerd wanneer een van de componentsterren tussen zijn begeleidende ster en een waarnemer passeert, waardoor een deel van het licht van de begeleidende ster wordt geblokkeerd en het gecombineerde licht van het systeem er tijdelijk zwakker uitziet.

• Astrometrische dubbelsterren zijn systemen waar slechts één sterbeeld wordt waargenomen – ofwel doordat een van de sterren te zwak is om te worden waargenomen, ofwel doordat de beelden van de twee sterren in elkaar overlopen – maar waarbij de baanbeweging van de sterren in het dubbelstersysteem ervoor zorgt dat het helderste punt van het sterbeeld een periodieke verandering van positie aan de hemel vertoont.

Gerelateerde termen:
• Binair systeem
• Dopplereffect
• Eclips
• Wetten van Kepler
• Baan
• Spectrum
• Ster

Terug naar de woordenlijst

Deze term verwijst naar het fenomeen waarbij de golflengte van elektromagnetische straling verschuift naar kortere golflengten. Het woord ‘blauw’ in blauwverschuiving is historisch, aangezien blauw zich in het korte golflengtegebied van het zichtbare spectrum bevindt. De verschuiving in golflengte is het resultaat van relatieve beweging tussen de waarnemer en de bron die elektromagnetische straling uitzendt. Blauwverschuiving is de elektromagnetische stralingsversie van het Doppler-effect van geluidsgolven. Het is belangrijk op te merken dat de verschuiving (blauwverschuiving of roodverschuiving) in de golflengte van elektromagnetische straling wordt gedetecteerd door de verschuiving in spectrale lijnen van objecten te meten in vergelijking met spectrale lijnen van elementen in rust in een laboratorium. Blauwverschuiving (en roodverschuiving) houdt geen verband met de zichtbare kleuren van sterren die we in de nachtelijke hemel kunnen waarnemen.

Gerelateerde termen:
• Dopplereffect
• Elektromagnetische straling
• Golflengte
• Roodverschuiving

Terug naar de woordenlijst
Breking is het verschijnsel waarbij een golf – en in het bijzonder licht – van richting verandert wanneer deze van het ene medium naar het andere gaat. De grootte en richting van de verandering hangt af van de ‘brekingsindexen’ van de twee media, die op hun beurt weer afhangen van de snelheid van het licht in elk medium, een relatie die wiskundig is vastgelegd in de wet van Snell.

De manier waarop licht door een stuk glas gaat, kan worden gebruikt om een lens te maken, die parallelle lichtstralen – zoals het licht van een verre ster – die op de lens vallen, bundelt. Dit is het belangrijkste effect dat wordt gebruikt bij de constructie van refractietelescopen.

Breking hangt ook af van de golflengte van het invallende licht, een feit dat kan worden gebruikt in een prisma om licht op basis van golflengte te scheiden in de samenstellende elementaire kleuren – wat belangrijk is voor het documenteren en onderzoeken van spectra.

Gerelateerde termen:
• Regenboog
• Refractietelescoop
• Spectrum
• Lens

Buitenplaneten

In ons zonnestelsel zijn Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus de buitenplaneten. Hun banen liggen buiten de asteroïdengordel en al deze planeten zijn zogenaamde reuzenplaneten, met een extreem dikke atmosfeer die voornamelijk uit waterstof bestaat. Hierdoor verschillen ze fysiek van de binnenplaneten, die elk een relatief klein rotsachtig lichaam zijn met een relatief dunne atmosfeer.

Planeten rond andere sterren dan onze zon vallen niet noodzakelijkerwijs in binnen- en buitenplaneten met vergelijkbare kenmerken – we kennen een aantal sterren met ten minste één gasreus, een ‘hete Jupiter’, in een nauwe baan.

Gerelateerde termen:
• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Neptunus
• Saturnus
• Zonnestelsel
• Uranus
• Binnenplaneet

Terug naar de woordenlijst
Een baan is het pad dat een bewegend object in een systeem aflegt rond het zwaartepunt van dat systeem, veroorzaakt door de onderlinge zwaartekracht tussen de objecten in het systeem. Voor systemen zoals het zonnestelsel, waar het centrale lichaam veel zwaarder is dan de andere lichamen, ligt dit zwaartepunt binnen of dicht bij het zwaarste object (in het geval van het zonnestelsel is dat de zon). In een dubbelstersysteem ligt het zwaartepunt waar de sterren omheen draaien vaak tussen de twee sterren in.

Banen zijn doorgaans elliptisch van vorm, waarbij het zwaartepunt van het systeem op één brandpunt van de ellips ligt. De grootte en vorm van de baan worden bepaald door de halve lange as en de excentriciteit van de ellips. Meer excentrische banen hebben een hogere ellipticiteit. De meeste planeten in het zonnestelsel hebben een baan excentriciteit die zeer dicht bij nul ligt, bijvoorbeeld Venus (0,007) en de aarde (0,017). Uitzonderingen zijn Mercurius (0,206) en de dwergplaneet Pluto (0,244).

Gerelateerde termen:
• Dubbelster
• Ellips
• Zwaartekracht
• Kepler's wetten
• Omlooptijd
• Zonnestelsel

Terug naar de woordenlijst

De aarde is een bol. Om locaties op aarde te definiëren, worden twee sets denkbeeldige lijnen op het oppervlak van de bol getekend: Breedtegraden zijn cirkels die parallel aan de evenaar rond de aarde lopen. De evenaar heeft een breedtegraad van 0 graden. Breedtegraden op het noordelijk halfrond zijn positief; breedtegraden op het zuidelijk halfrond zijn negatief. De noord- en zuidpool hebben de hoogste/laagste breedtegraden. De noordpool ligt op +90 graden en de zuidpool op -90 graden. Er zijn ook lijnen die in grote cirkels door de polen lopen. Dit zijn lengtegraden.

Gerelateerde termen:
• Evenaar
• Lengtegraad
• Poolcirkel
• Keerkring
• Noordpool
• Zuidpool

Terug naar de woordenlijst

Het Hertzsprung-Russell (of HR)-diagram is een grafiek van twee observationele eigenschappen van sterren: op de ene as staat het totale vermogen dat door sterren wordt uitgestraald (luminositeit) en op de andere as staat hun effectieve temperatuur of spectraaltype. Wanneer de effectieve temperatuur wordt gebruikt, wordt deze weergegeven op een logaritmische schaal, die van rechts naar links toeneemt. Het HR-diagram is vernoemd naar twee wetenschappers: Ejnar Hertzsprung en Henry Norris Russell, die als eersten verschillende versies van deze grafiek maakten om de eigenschappen van sterren te begrijpen. De gegevenspunten die overeenkomen met de zogenaamde “hoofdreekssterren” liggen in deze grafiek op een diagonale band van linksboven naar rechtsonder. Gegevenspunten die overeenkomen met reuzensterren liggen boven en rechts van de hoofdreeksband. Witte dwergen liggen onder en links van de band.

Het HR-diagram kan ook een nuttig kader zijn om de evolutie van een ster in de loop van de tijd weer te geven. Zodra een ster is gevormd, wordt deze op de hoofdreeks van het HR-diagram geplaatst en blijven de temperatuur en helderheid ervan gedurende enige tijd ongeveer constant. Later, naarmate de ster evolueert, zal de temperatuur dalen en de lichtkracht toenemen. Dit betekent dat de positie van de ster op het HR-diagram naar boven en naar rechts verschuift, weg van de hoofdreeks naar de reusachtige tak. De evolutie van een ster, met name de veranderingen in temperatuur en lichtkracht, kan worden weergegeven door een curve in het HR-diagram. Zo kan de evolutionaire toestand van een ster worden bepaald aan de hand van zijn temperatuur en lichtkracht met behulp van het HR-diagram.

Gerelateerde termen:
• Dwergster
• Reuzenster
• Lichtkracht
• Hoofdreeks
• Ster
• Superreus
• Witte dwerg
• Effectieve temperatuur
• Lichtkrachtklasse

Terug naar de woordenlijst
De bewoonbare zone van een ster wordt gedefinieerd als het gebied rondom de ster waar vloeibaar water kan bestaan op het oppervlak van een aardachtige planeet. Als de aarde veel verder van de zon verwijderd zou zijn, zou al het oppervlaktewater bevriezen; veel dichterbij zou al het oppervlaktewater verdampen. In geen van beide gevallen zou leven zoals wij dat kennen kunnen ontstaan of overleven.

Soms wordt het concept van de bewoonbare zone uitgebreid tot een planeet als Venus, met zijn ongebreidelde broeikaseffect, waar vloeibaar water zou kunnen bestaan, zelfs als de planeet verder van de zon verwijderd zou zijn. De galactische bewoonbare zone is dat deel van ons melkwegstelsel waar de omstandigheden geschikt zijn voor levensdragende planetaire systemen: daar zouden zwaardere elementen, waar aardachtige planeten uit bestaan, voldoende aanwezig moeten zijn en zouden levensbedreigende gebeurtenissen zoals supernova's voldoende zeldzaam moeten zijn.

Opgemerkt moet worden dat er ook buiten de bewoonbare zone bewoonbare omstandigheden kunnen bestaan. Een voorbeeld hiervan is de mogelijk bewoonbare ondergrondse oceaan op Europa, een maan van Jupiter.

Gerelateerde termen:
• Astrobiologie
• Buitenaards leven
• Broeikaseffect
• Supernova
• Planetenstelsel

Terug naar de woordenlijst

Het broeikaseffect is een opwarming van de atmosfeer als gevolg van de uitstoot van bepaalde gassen, zoals water, methaan en kooldioxide. Zichtbaar licht van de zon bereikt het oppervlak van een planeet en wordt opnieuw uitgezonden als infraroodstraling. Broeikasgassen houden deze infraroodstraling vast in de atmosfeer, waardoor de straling niet kan ontsnappen naar de vrije ruimte; hierdoor wordt de planeet warmer dan zonder deze gassen het geval zou zijn. Zonder het broeikaseffect zou de temperatuur op aarde tientallen graden onder 0 °C liggen. De evenwichtstemperatuur die het gevolg is van het broeikaseffect is echter zeer gevoelig voor de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer. Door de uitstoot van broeikasgassen door de mens sinds het begin van de industriële revolutie in de 19e eeuw is de aarde door het broeikaseffect opgewarmd.

Onder bepaalde omstandigheden kan deze opwarming leiden tot meer broeikasgassen in de atmosfeer, waardoor een ongebreideld broeikaseffect ontstaat. Dit is wat er is gebeurd in de atmosfeer van de planeet Venus.

Gerelateerde termen:
• Opwarming van de aarde
• Infrarood (IR)
• Molecuul
• Venus
• Zichtbaar spectrum

Terug naar de woordenlijst

Zwaartekracht is de wederzijdse aantrekkingskracht tussen objecten met massa. In de klassieke mechanica oefent elk object met massa altijd een aantrekkingskracht uit op een ander object met massa. Deze aantrekkingskracht is wat we kennen als zwaartekracht. Einsteins algemene relativiteitstheorie herinterpreteert zwaartekracht als een kromming van de ruimtetijd in plaats van een kracht. De klassieke benadering van zwaartekracht is echter in de meeste scenario's nog steeds accuraat. Hoe zwaarder een object is, hoe sterker zijn zwaartekracht/kromming van de ruimtetijd en dus hoe sterker de aantrekkingskracht op andere objecten.

Gerelateerde termen:
• Massa