Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst

Een supernova-restant is de structuur die overblijft na een supernova-explosie. Het bestaat uit een enorme structuur van heet gas en plasma die is ontstaan door de schok van de supernova. In veel supernova-restanten is ook het zwarte gat of de neutronenster aanwezig die is ontstaan uit de ster die in de supernova is geëxplodeerd, hoewel deze in sommige gevallen door de kracht van de explosie is weggeslingerd. De explosieve energie van een supernova resulteert in een schokgolf die inslaat op het omringende interstellaire gas. Deze schok verwarmt en ioniseert het omringende gas tot extreem hoge temperaturen (meer dan een miljoen kelvin). Dit hete gas zendt licht uit over verschillende golflengten en is onder meer een belangrijke bron van röntgenstraling. De schok versnelt ook deeltjes tot hoge snelheden, waardoor supernova-restanten een belangrijke bron van kosmische straling zijn.

Door te kijken naar hoe snel een supernovarestant zich uitbreidt, kunnen astronomen schatten hoe lang het zou duren om zijn huidige omvang te bereiken. Hierdoor kunnen astronomen ongeveer bepalen wanneer de supernova is geëxplodeerd. Verschillende grote supernovarestanten in de Melkweg zijn op deze manier gedateerd en gekoppeld aan supernova's die honderden jaren geleden door astronomen zijn waargenomen.

Gerelateerde termen:
• Kosmische straling
• Planetaire nevel
• Stellaire restanten
• Supernova
• Interstellair medium
• Röntgenstraling

Terug naar de woordenlijst

Neutrino's zijn subatomaire deeltjes die door verschillende fysische processen worden geproduceerd. In de kern van de zon zijn neutrino's een product van kernfusie. Kernreacties en hoge energiedichtheden in supernova-explosies produceren ook neutrino-uitbarstingen. Het observeren van neutrino's is moeilijk omdat ze zeer zwak interageren met atomen. Neutrino's worden doorgaans gedetecteerd door enorme watertanks (of blokken ijs, zoals bij het IceCube Neutrino Observatory op de Zuidpool) te observeren. Wanneer een neutrino een watermolecuul in een van deze tanks (of in het blok ijs) raakt, veroorzaakt dit deeltjesreacties die leiden tot de productie van kleine hoeveelheden licht. Dit licht kan worden gedetecteerd en geanalyseerd. Neutrino's zijn gedetecteerd bij kernreacties in de kern van de zon en bij supernova's. Neutrino's worden ook geproduceerd door kernreactoren en door jou. In het laatste geval worden neutrino's uitgezonden bij het verval van de radioactieve atoomkernen koolstof-14 en kalium-40 in het menselijk lichaam.

Gerelateerde termen:
• Kernfusie
• Zon
• Supernova
• Zuidpool

Terug naar de woordenlijst

Het woord metaal wordt in de astronomie over het algemeen gebruikt om elk chemisch element te aanduiden, behalve waterstof en helium. De nucleosynthese kort na de oerknal resulteerde in een universum dat bijna volledig uit waterstof en helium bestond, met slechts sporen van andere elementen. In de loop van de tijd heeft kernfusie in de kernen van sterren een deel van deze waterstof en helium omgezet in zwaardere elementen zoals koolstof, zuurstof, stikstof en ijzer. Deze nieuwe zwaardere elementen werden verder omgezet door langzame kernreacties in reusachtige sterren en snelle kernreacties in supernova-explosies en botsingen van neutronensterren, waardoor de natuurlijke elementen ontstonden die we vandaag de dag kennen. Het metaalgehalte (metalliciteit genoemd) van sterren neemt toe met elke generatie sterren. In ons Melkwegstelsel hebben de oudste sterren doorgaans de laagste metalliciteit.

Gerelateerde termen:
• Reuzenster
• Melkweg
• Kernfusie
• Supernova
• Oerknal-nucleosynthese

Terug naar de woordenlijst

Gammaflitsen zijn korte uitbarstingen van gammastraling. Deze werden voor het eerst waargenomen door satellieten die de aarde in de gaten hielden op geheime kernproeven. Hun oorsprong bleek echter in de ruimte te liggen, zelfs buiten ons melkwegstelsel. De meeste gammaflitsen worden verondersteld het gevolg te zijn van supernova-explosies en sommige zouden het resultaat kunnen zijn van twee neutronensterren in een binair systeem die samensmelten. Deze enorme explosies produceren twee geconcentreerde stralen van materiaal. Ook zeer energetische gammastralen worden langs deze stralen gebundeld. We zien alleen een gammastraaluitbarsting als een van de stralen toevallig naar de aarde is gericht. Waarnemingen van optische en röntgenstraling die overeenkomen met gammastraaluitbarstingen hebben aangetoond dat deze explosies ook in andere melkwegstelsels voorkomen, meestal ver van de aarde.

Gerelateerde termen:
• Dubbelstersysteem
• Gammastraling
• Neutronenster
• Supernova

Terug naar de woordenlijst

Deze tak van de astronomie houdt zich bezig met het bestuderen van bronnen van hoogenergetische geladen deeltjes in het heelal. Hierdoor kunnen astronomen de eigenschappen van deze bronnen bestuderen, evenals diverse andere daarmee samenhangende aspecten, zoals magnetische velden in het heelal. Kosmische straling kan worden waargenomen met behulp van methoden die vergelijkbaar zijn met die welke in de deeltjesfysica worden gebruikt, of door te zoeken naar flitsen van gammastraling die gepaard gaan met hoogenergetische geladen deeltjes die door de atmosfeer bewegen.

Gerelateerde termen:
• Actieve galactische kern
• Kosmische straling
• Gammastraling
• Kern
• Deeltje
• Deeltjesfysica
• Proton
• Supernova

Terug naar de woordenlijst
Een supernova is een enorme stellaire explosie. Supernova's worden kortstondig veruit het helderste object in hun sterrenstelsel, voordat ze in de loop van een paar jaar vervagen. Er zijn twee belangrijke manieren waarop supernova's ontstaan. Bij de eerste (type Ia) neemt een witte dwerg materie op van een begeleidende ster in een dubbelstersysteem. Zodra de witte dwerg instabiel wordt, hetzij door een massa van meer dan 1,4 zonsmassa's te bereiken (bekend als de Chandrasekhar-limiet), hetzij door voldoende helium op zijn oppervlak te accumuleren, explodeert hij zonder iets achter te laten. De andere belangrijke manier waarop een supernova ontstaat (type II) is de evolutie van een ster met een massa van meer dan acht zonsmassa's. Aan het einde van de evolutie van zo'n ster explodeert deze, wat resulteert in een neutronenster of (voor de meest massieve sterren) een zwart gat met de massa van een ster.

Supernova's zijn de bron van veel chemische elementen, vooral die zwaarder dan magnesium.

Gerelateerde termen:
• Dubbelster
• Zwart gat
• Neutronenster
• Nova
• Zonsmassa
• Stellaire restanten
• Witte dwerg
• Gammastraaluitbarsting
• Standaardkaars

Terug naar de woordenlijst

Een nova is een ster die plotseling helderder wordt en vele malen helderder wordt dan voorheen. De naam is afgeleid van het Latijnse nova stella of nieuwe ster, dat in het vroegmoderne Europa werd gebruikt om heldere sterren te beschrijven die plotseling aan de hemel verschenen. Nova's zijn door veel verschillende culturen waargenomen als “gaststerren”.

Nova's worden veroorzaakt door witte dwergen die gas accumuleren van een nabije dubbelster. Dit gas hoopt zich op in de atmosfeer van de witte dwerg totdat het heet genoeg is om door kernfusie te ontbranden. Deze nucleaire vuurbal zorgt ervoor dat de witte dwerg vele malen helderder wordt.

In tegenstelling tot een Type Ia supernova blijft de witte dwerg na deze explosie intact. Dit betekent dat het hele proces opnieuw kan beginnen en de nova kan terugkeren.

Gerelateerde termen:
• Kernfusie
• Supernova
• Witte dwerg
• Standaardkaars

Terug naar de woordenlijst

Een neutronenster is een zeer dicht en compact sterrestant dat overblijft na het instorten van de kern van een zware ster. Sterren met een massa van ongeveer acht zonsmassa's of meer beëindigen hun stellaire evolutie met het instorten van hun kern, wat een supernova-explosie veroorzaakt. De ingestorte kern heeft een dichtheid die groter is dan die van de meeste atoomkernen en bestaat voornamelijk uit neutronen. Dit laatste komt doordat protonen en elektronen zich in de extreem hete en dichte ingestorte kern van de massieve ster combineren tot neutronen.

De ondergrens van de massa van een neutronenster is 1,4 zonsmassa's en de bovengrens is ongeveer 3 zonsmassa's – daarboven zou het object instorten tot een zwart gat.

Neutronensterren met een hoge magnetische veldsterkte staan bekend als magnetars. De overgrote meerderheid van de bekende neutronensterren wordt waargenomen als radiopulsars.

Gerelateerde termen:
• Zwart gat
• Neutron
• Kern
• Pulsar
• Zonsmassa
• Supernova
• Witte dwerg
• Supernova-restant