Glossarium astronomicum

Het interstellaire medium (ISM) is een term die al het gas en stof beschrijft dat zich tussen de sterrenstelsels in een sterrenstelsel bevindt. Ons zonnestelsel bevindt zich in de schijf van de Melkweg, waar het grootste deel van het ISM bestaat uit atomaire waterstof gemengd met atomair helium en stof.

Het ISM heeft een zeer lage dichtheid vergeleken met planetaire atmosferen, met een typische dichtheid van minder dan één deeltje per kubieke centimeter, ongeveer 50 miljard keer minder dicht dan de atmosfeer van de aarde. Deze dichtheid varieert sterk, samen met de temperatuur, in het Melkwegstelsel, waarbij het ISM is verdeeld in verschillende componenten.

De grootste componenten qua volume in de galactische schijf zijn het warme atomaire gas en het warme geïoniseerde gas, beide met temperaturen rond de 8000 Kelvin (K) en dichtheden rond een half atoom of ion per kubieke centimeter. Een kleiner volume bestaat uit kouder, dichter atomair gas met een temperatuur rond de 40 K. Een nog kleiner volume van het interstellaire medium bestaat uit dichtere (tot een miljoen moleculen per kubieke centimeter), koudere (<20 K) wolken van moleculaire waterstof. Sommige van deze moleculaire wolken storten in onder hun eigen zwaartekracht, wat leidt tot de vorming van nieuwe sterren. Moleculaire wolken in de Melkweg bevinden zich voornamelijk in de spiraalarmen. Het gas rond de schijf van de Melkweg is erg heet (miljoenen Kelvin) en heeft een zeer lage dichtheid.

Sterren brengen gas en stof terug naar het interstellaire medium door middel van sterrenwinden en supernovae. Het gas en stof dat naar het interstellaire medium terugkeert, bevat een hoger percentage zware elementen (metalen), waardoor het sterrenstelsel na verloop van tijd verrijkt wordt. Het gas en stof in het interstellaire medium is de belangrijkste oorzaak van interstellaire extinctie.

Gerelateerde termen:
• Stof
• Extinctie
• Galactische schijf
• Gas
• Melkweg
• Planetaire nevel
• Zonnestelsel
• Zonnewind
• Spiraalvormig sterrenstelsel
• Stervorming
• Supernova
• Interstellaire extinctie

Het woord metaal wordt in de astronomie over het algemeen gebruikt om elk chemisch element te aanduiden, behalve waterstof en helium. De nucleosynthese kort na de oerknal resulteerde in een universum dat bijna volledig uit waterstof en helium bestond, met slechts sporen van andere elementen. In de loop van de tijd heeft kernfusie in de kernen van sterren een deel van deze waterstof en helium omgezet in zwaardere elementen zoals koolstof, zuurstof, stikstof en ijzer. Deze nieuwe zwaardere elementen werden verder omgezet door langzame kernreacties in reusachtige sterren en snelle kernreacties in supernova-explosies en botsingen van neutronensterren, waardoor de natuurlijke elementen ontstonden die we vandaag de dag kennen. Het metaalgehalte (metalliciteit genoemd) van sterren neemt toe met elke generatie sterren. In ons Melkwegstelsel hebben de oudste sterren doorgaans de laagste metalliciteit.

Gerelateerde termen:
• Reuzenster
• Melkweg
• Kernfusie
• Supernova
• Oerknal-nucleosynthese

Ook bekend als Maria

Een mare, afkomstig van het Latijnse woord voor ‘zee’, is een van een reeks donkere, vlakke gebieden op de maan die bestaan uit basalt. Men denkt dat deze zijn ontstaan door oude vulkaanuitbarstingen die een relatief glad landschap hebben achtergelaten in vergelijking met de lichte, oudere, grillige hooglanden op de maan. Hun naam komt van hun gelijkenis met vlakke, waterrijke zeeën. We weten nu dat deze gebieden erg droog zijn en geen oppervlaktewater bevatten.

De Mare Tranquillitatis (Zee van Rust) was de plek waar Apollo 11 landde, de eerste bemande missie die op de maan landde.

Gerelateerde termen:
• Apollo
• Maan

Elektrische stromen produceren een omringende invloedszone die een magnetisch veld wordt genoemd. Op hun beurt ondervinden elektrisch geladen deeltjes die door een magnetisch veld bewegen een kracht, tenzij ze parallel aan het veld bewegen.

In de astronomie zijn er veel situaties waarin materie geïoniseerd is, waarbij de atomen worden gesplitst in geladen deeltjes (voor waterstof zijn dat protonen en elektronen). Het resulterende plasma kan magnetische velden produceren en daarmee in wisselwerking staan.

In het binnenste van sterren creëren bewegende plasmastromen een magnetisch veld door wat bekend staat als het dynamo-effect. Dicht bij het oppervlak van de ster kan dat magnetische veld leiden tot steractiviteit, zoals sterrenvlekken of zonnevlammen. Het magnetisch veld van een ster kan vlekken of zonnevlammen aan het steroppervlak veroorzaken, en stromen van geladen deeltjes, bekend als sterrenwinden, stromen langs magnetische veldlijnen vanuit de ster naar buiten. In het geval van de zon bereiken sommige van de geladen deeltjes die de zonnewind vormen de aarde, waar ze door het magnetisch veld van de aarde worden afgebogen naar de noord- en zuidpool van de aarde. Waar deze deeltjes de atmosfeer van de aarde doen gloeien, produceren ze het noorderlicht.

Er zijn nog tal van andere astrofysische situaties waarin magnetische velden een belangrijke rol spelen, van de ultrastarke magnetische velden van neutronensterren of in de buurt van zwarte gaten tot interstellaire magnetische velden die de grootschalige beweging van gas en plasma in een melkwegstelsel beïnvloeden.

Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische kracht
• Geomagnetische storm
• Ionisatie
• Magnetische polen
• Zonnewind
• Elektron

De Magelhaense Wolken zijn twee sterrenstelsels die rond de Melkweg draaien. De Grote Magelhaense Wolk (LMC) heeft een diameter van ongeveer 14.000 lichtjaar en de Kleine Magelhaense Wolk (SMC) heeft een diameter van ongeveer 7000 lichtjaar. De SMC is een onregelmatig sterrenstelsel, maar de LMC had mogelijk een spiraalstructuur voordat deze werd verstoord door getijdenkrachten van de zwaartekracht van de Melkweg. Beide sterrenstelsels zijn met het blote oog zichtbaar als vage gloed. Deze sterrenstelsels zijn al duizenden jaren bekend bij de volkeren van de equatoriale en zuidelijke regio's van de aarde, die ze vele namen hebben gegeven. Middeleeuwse islamitische astronomen kenden ze uit de verhalen van reizigers. Hun Europese naam is afkomstig van Ferdinand Magellaan, tijdens wiens reizen enkele van de eerste Europese waarnemingen van deze sterrenstelsels werden gedaan.

Gerelateerde termen:
• Dwergsterrenstelsel
• Onregelmatig sterrenstelsel
• Melkweg
• Spiraalvormig sterrenstelsel
• Getijdenkracht

Ook bekend als M-ster

Een ster met spectraaltype “M”. Astronomen identificeren M-type sterren aan de hand van de aanwezigheid van moleculaire absorptiebanden, voornamelijk van titaanoxide, in hun spectra. Ze hebben typische (effectieve) temperaturen tussen ongeveer 2500 kelvin (K) en 3700 K. In vergelijking met andere sterren zien ze er voor het menselijk oog rood uit. Hoofdreekssterren met spectraaltype M staan bekend als rode dwergen. M-type sterren kunnen ook rode reuzen of rode superreuzen zijn; deze klassen bestaan voornamelijk uit M-sterren, maar omvatten ook enkele K-type sterren en enkele meer exotische soorten sterren met sterke spectrale kenmerken van koolstof. Betelgeuze in Orion is een M-type superreus.

Gerelateerde termen:
• Hoofdreeks
• Molecuul
• Rode dwerg
• Rode reus
• Rode superreus
• Spectraaltype
• Spectrum
• Roodverkleuring
• Effectieve temperatuur
• Lichtkrachtklasse

Maanfase verwijst naar de positie van de maan in zijn baan rond de aarde. De veranderende positie van de maan zorgt ervoor dat de verlichte helft van de maan die vanaf de aarde zichtbaar is, in de loop van een maanmaand verandert. Behalve tijdens maansverduisteringen wordt altijd de helft van de maan door de zon verlicht.

Op aarde zien we verschillende delen van de maan verlicht terwijl deze in zijn baan om ons heen beweegt. De maanmaand begint en eindigt in dezelfde fase. In een fase van 0 graden, “nieuwe maan” genoemd, staat de maan zo dicht bij de zon als hij in die baan kan staan. In die fase is de verlichte kant van de maan van de aarde afgekeerd en lijkt de maan donker. De grootte van het verlichte deel van de maan neemt geleidelijk toe (wassende fase) en wordt een sikkel.

De eerste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt te zijn, in de volksmond bekend als halve maan) vindt plaats op 90 graden vanaf het startpunt. Het verlichte deel van de maan blijft toenemen en wordt gibbous (convex of bolvormig). De volle maan vindt plaats op 180 graden. Na dit punt begint de vorm geleidelijk af te nemen (afnemende fase), wat resulteert in een gibbous maan, de laatste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt, dit wordt in de volksmond halve maan genoemd) op 270 graden vanaf het begin, de sikkelmaan, en eindigend als een nieuwe maan op 360 graden. Hoewel de helft van de maan verlicht lijkt bij fasen van 90 en 270 graden, zijn het de tegenovergestelde zijden die verlicht zijn.

Gerelateerde termen:
• Maand
• Fase

Een kalender is een systeem om tijd te berekenen, in het bijzonder om seizoenen te identificeren. Kalenders worden vaak ingedeeld in dagen, weken, maanden en jaren. Het is een abstract systeem dat is gebaseerd op de periodieke beweging van hemellichamen (maan, zon, sterren). Kalenders worden al sinds de oudheid gebruikt. De maan en de zon waren twee objecten aan de hemel met gemakkelijk herkenbare periodieke bewegingen die resulteerden in herkenbare veranderingen in het verstrijken van dagen, weken, maanden en seizoenen. Kalenders kunnen gebaseerd zijn op de maandelijkse maancyclus (maankalenders), op het zonnejaar (zonnekalenders) of op maankalenders waaraan extra dagen zijn toegevoegd om ze aan te passen aan het zonnejaar (lunisolaire kalenders). Er bestaat een prachtige verscheidenheid aan kalenders over de hele wereld, die het resultaat zijn van het lokale astronomische erfgoed.

Gerelateerde termen:
• Maanfase
• Seizoenen
• Jaar

In algemene termen is een maand een tijdsinterval dat verband houdt met de beweging van de maan rond de aarde. Er zijn verschillende soorten maanden, en elk daarvan houdt verband met verschillende aspecten van de baan van de maan en haar beweging op de hemelbol. De verschillende soorten maanden zijn onder andere synodisch (gebaseerd op de cyclus van fasen); siderisch (gebaseerd op de relatieve positie ten opzichte van de sterren); anomalistisch (gebaseerd op de schijnbare grootte, die verband houdt met de elliptische baan van de maan en dus met de afstand tot de aarde); en draconisch (gebaseerd op de beweging van de maan op de hemelbol). Elk van deze maanden heeft een andere tijdsduur, variërend tussen 27 en 29 dagen.

Kalenders van verschillende culturen over de hele wereld zijn afgestemd op de verschillende soorten maanden, en de religieuze feesten markeren verschillende cycli van de maan.

Gerelateerde termen:
• Kalender
• Maanfase
• Maan

Een molecuul is een groep van twee of meer atomen die met elkaar verbonden zijn door zogenaamde chemische bindingen en die geen netto elektrische lading hebben. In de scheikunde zijn moleculen beperkt tot atomen die met elkaar verbonden zijn door covalente bindingen, maar in de astronomie worden ionische verbindingen soms ook als “moleculen” aangeduid. Moleculen komen voor in omstandigheden die variëren van de atmosferen van zonachtige en koelere sterren en bruine dwergen, tot de atmosferen, oceanen en ijzige gebieden van planeten en manen, tot ijzig materiaal op kometen en asteroïden, en tot de koudere delen van het interstellaire medium. Om nieuwe sterren te vormen zijn interstellaire moleculaire wolken nodig die voornamelijk uit waterstofmoleculen (H2) bestaan. Een nieuwe ster ontstaat wanneer een deel van zo'n wolk onder invloed van zijn eigen zwaartekracht samentrekt. Moleculen kunnen in de ruimte worden gedetecteerd omdat ze onder de juiste omstandigheden, terwijl ze roteren of trillen, elektromagnetische straling absorberen en uitzenden in smalle golflengtegebieden, meestal in het radio- of infraroodgebied. Deze “moleculaire lijnen” vormen patronen waarmee een molecuul kan worden geïdentificeerd.

Gerelateerde termen:
• Atoom
• Elektromagnetische straling
• Energieniveau