Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst

Boogschutter is een van de sterrenbeelden in de dierenriem, d.w.z. dat de sterren waaruit dit sterrenbeeld bestaat zich bevinden in het deel van de hemel dat de ecliptica (het vlak dat wordt bepaald door de baan van de aarde rond de zon) snijdt. Daarom kunnen we vanaf de aarde regelmatig de zon en ook de andere planeten van het zonnestelsel in het sterrenbeeld Boogschutter vinden. In het geval van de zon gebeurt dit van eind december tot begin januari (op dat moment kunnen we de sterren van het sterrenbeeld natuurlijk niet zien). Boogschutter is een van de 88 moderne sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie zijn gedefinieerd, maar gaat veel verder terug – het was al een van de 48 sterrenbeelden die door de 2e-eeuwse astronoom Claudius Ptolemaeus werden genoemd. Boogschutter is opmerkelijk omdat het de locatie is van het centrum van onze Melkweg en van het superzware zwarte gat Sagittarius A*.

Gerelateerde termen:
• Sterrenbeeld
• Ecliptica
• Galactisch centrum
• Sagittarius A*
• Superzwaar zwart gat
• Dierenriem

Terug naar de woordenlijst
Wanneer een astrofysisch object materie accreteert, kan de invallende materie niet rechtstreeks op het object vallen, tenzij deze zich al rechtstreeks naar het aantrekkende object beweegt. Naarmate het invallende object dichter bij het aantrekkende object komt, neemt de component van zijn snelheid die loodrecht staat op de lijn tussen het object en het aantrekkende object toe als gevolg van het behoud van impulsmoment.

In veel gevallen verzamelt de invallende materie zich in een zogenaamde accretieschijf: een wervelende schijf van gas en stof rondom het aantrekkende object. Vanaf de binnenrand van de schijf kan materie op het centrale object vallen. Bij een compact centraal object zal materie die op de accretieschijf valt tijdens het vallen een enorme hoeveelheid energie hebben opgedaan. Omdat deze energie in de schijf wordt opgeslagen, kan de schijf opwarmen tot temperaturen van honderdduizenden of zelfs miljoenen kelvin. Accretieschijven rond de superzware zwarte gaten in het centrum van sommige sterrenstelsels leveren de energie voor actieve galactische kernen (AGN). Deze extreem heldere objecten kunnen helderder zijn dan alle sterren in hun gaststerrenstelsel samen.

Accretieschijven komen voor in verschillende astrofysische situaties, zoals rond superzware zwarte gaten, sterresten, gammastraaluitbarstingen of protosterren.

Gerelateerde termen:
• Actieve galactische kern
• Zwart gat
• Neutronenster
• Protoster
• Stellaire restanten
• Superzwaar zwart gat
• Accretie
• Gammastraaluitbarsting

Terug naar de woordenlijst
Accretie is het proces waarbij een astrofysisch object door zijn zwaartekracht extra materie aantrekt, meestal gas of stof. Accretie komt voor in veel verschillende astronomische scenario's, waaronder (maar niet beperkt tot): gas dat accreteert op een zwart gat, sterren in binaire systemen die materie accreteren van hun begeleider, jonge sterren die gas accreteren uit een schijf van materiaal die hen omringt, en sterrenstelsels die sterren accreteren uit andere sterrenstelsels.

Gerelateerde termen:
• Actieve galactische kern
• Dubbelster
• Zwart gat
• Protoster
• Accretieschijf
• Cataclysmisch variabele

Terug naar de woordenlijst

Sterren met een massa tot acht keer de massa van de zon zullen naar verwachting hun leven eindigen als witte dwergen. Dit geldt ook voor onze zon. Witte dwergen hebben een zeer hoge dichtheid, en een typische witte dwerg zou de massa van de zon kunnen hebben, samengeperst tot een bal die iets groter is dan de aarde.

Een witte dwerg produceert geen energie meer uit kernreacties in zijn kern, maar schijnt door zijn resterende energie. De hetere exemplaren zien er blauw of wit uit vanwege de energie die ze uitstralen als gevolg van de zeer hoge temperaturen aan hun oppervlak. De kern van een witte dwerg kan bestaan uit helium of koolstof-zuurstof of zuurstof-neon-magnesium, afhankelijk van de oorspronkelijke massa van de ster. Hij krimpt niet onder invloed van zijn eigen zwaartekracht vanwege de weerstand in zijn binnenste door elektronendegeneratie druk – een kwantumfenomeen.

Degeneratie druk kan alleen witte dwergen met een massa tot 1,4 keer de massa van de zon ondersteunen. Sterrestanten met een massa groter dan deze limiet (bekend als de Chandrasekhar-limiet) zijn ofwel neutronensterren ofwel zwarte gaten.

Gerelateerde termen:
• Zwart gat
• Neutronenster
• Sterevolutie
• Stellaire restanten
• Elektron
• Lichtkrachtklasse

Terug naar de woordenlijst
Een supernova is een enorme stellaire explosie. Supernova's worden kortstondig veruit het helderste object in hun sterrenstelsel, voordat ze in de loop van een paar jaar vervagen. Er zijn twee belangrijke manieren waarop supernova's ontstaan. Bij de eerste (type Ia) neemt een witte dwerg materie op van een begeleidende ster in een dubbelstersysteem. Zodra de witte dwerg instabiel wordt, hetzij door een massa van meer dan 1,4 zonsmassa's te bereiken (bekend als de Chandrasekhar-limiet), hetzij door voldoende helium op zijn oppervlak te accumuleren, explodeert hij zonder iets achter te laten. De andere belangrijke manier waarop een supernova ontstaat (type II) is de evolutie van een ster met een massa van meer dan acht zonsmassa's. Aan het einde van de evolutie van zo'n ster explodeert deze, wat resulteert in een neutronenster of (voor de meest massieve sterren) een zwart gat met de massa van een ster.

Supernova's zijn de bron van veel chemische elementen, vooral die zwaarder dan magnesium.

Gerelateerde termen:
• Dubbelster
• Zwart gat
• Neutronenster
• Nova
• Zonsmassa
• Stellaire restanten
• Witte dwerg
• Gammastraaluitbarsting
• Standaardkaars

Terug naar de woordenlijst

Zoals de term al aangeeft, zijn superzware zwarte gaten (SMBH's) de grootste klasse van zwarte gaten, met een massa die varieert van miljoenen tot miljarden keren de massa van de zon. Observatiegegevens suggereren dat alle grote sterrenstelsels een SMBH in hun centrum lijken te hebben. De Melkweg heeft een SMBH die bekend staat als Sagittarius A* met een massa van ongeveer 4,5 miljoen keer die van de zon en een diameter van ongeveer 40 miljoen kilometer. De grote hoeveelheid massa in een klein volume leidt ertoe dat zwarte gaten enorme zwaartekrachtvelden hebben (diepe zwaartekrachtpotentiaalputten). Sinds 2019 gebruiken wetenschappers gegevens van een netwerk van radiotelescopen over de hele wereld om een beeld te vormen van de waarnemingshorizonnen rond SMBH's. Begin 2023 zijn op deze manier twee SMBH's in beeld gebracht: Sagittarius A* en de SMBH (6,5 miljard keer zwaarder dan de zon) in het centrum van het sterrenstelsel M87, dat zich op iets meer dan 50 miljoen lichtjaar afstand bevindt.

Gerelateerde termen:
• Zwart gat
• Galactisch centrum
• Sterrenstelsel
• Melkweg
• Radiotelescoop
• Sagittarius A*

Terug naar de woordenlijst

"Stellaire restanten” is de verzamelnaam voor witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten met een stellaire massa. Deze vertegenwoordigen het laatste stadium van de stellaire evolutie nadat een ster zowel de waterstofverbranding op de hoofdreeks heeft voltooid als de reuzengroepfase heeft doorlopen. Sterrestanten zijn zeer compact in vergelijking met sterren. Witte dwergen (het grootste type stellaire restanten) hebben ongeveer een zonnemassa aan materiaal in een object ter grootte van de aarde. Stellaire restanten genereren geen warmte door kernfusie in hun kern. In nauwe dubbelstersystemen kunnen stellaire restanten de bron zijn van nova's, Type Ia supernova's of (als twee stellaire restanten naar elkaar toe spiralen en botsen) uitbarstingen van zwaartekrachtgolven.

Gerelateerde termen:
• Dubbelster
• Zwart gat
• Reuzenster
• Waterstoffusie
• Hoofdreeks
• Neutronenster
• Nova
• Kernfusie
• Zonsmassa
• Ster
• Sterevolutie
• Supernova
• Witte dwerg
• Zwaartekrachtgolven
• Standaardkaars

Terug naar de woordenlijst

Waarnemingen van de bewegingen van sterren en gas rond het centrum van de Melkweg leveren indirect bewijs voor het bestaan van een superzwaar zwart gat met een massa van ongeveer 4,5 miljoen keer die van de zon en een diameter van ongeveer 40 miljoen kilometer, op een afstand van ongeveer 27.000 lichtjaar van de aarde. Sagittarius A* (Sagittarius A-ster) is de compacte radiobron die verband houdt met het superzware zwarte gat. Het is waargenomen in een reeks golflengten, met name in radio. De naam Sagittarius komt omdat het zich vanuit de aarde gezien in het sterrenbeeld Boogschutter bevindt; de letter A komt omdat het de helderste en eerste extrasolaire radiobron is die in het sterrenbeeld is ontdekt; het sterretje komt omdat in de natuurkunde atomen in aangeslagen toestanden worden aangeduid met *, en Sagittarius A* een spannende ontdekking was.

In 2022 publiceerde de Event Horizon Telescope Collaboration de allereerste afbeelding van het silhouet (“schaduw”) van het zwarte gat dat verband houdt met Sagittarius A*.

Gerelateerde termen:
• Galactisch centrum
• Radiogolven
• Superzwaar zwart gat
• Sagittarius

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als quasi-stellair object (QSO)

Quasars, een afkorting van quasi-stellaire radiobron, zijn verre extragalactische bronnen. Quasars zien eruit als sterren (vandaar quasi-stellair) en werden aanvankelijk gedetecteerd met radiotelescopen. Waarnemingen tonen aan dat ze verband houden met het gebied rond de meest massieve superzware zwarte gaten in het centrum van sterrenstelsels. Quasars zijn een subklasse van actieve galactische kernen (AGN), waartoe ook radio- en Seyfert-sterrenstelsels, blazars en laag-ionisatie nucleaire emissielijnregio's (LINER's) behoren. Quasars kunnen wel 100 keer helderder zijn dan hun gaststerrenstelsel. Sommige hebben ook gigantische stralen die in wisselwerking staan met het gas rond en binnen hun gaststerrenstelsel. Vanwege hun hoge helderheid kunnen quasars worden gebruikt om verre sterrenstelsels, tussenliggende sterrenstelsels en het intergalactische medium te bestuderen. 3C 273 was de eerste quasar die werd ontdekt.

Gerelateerde termen:
• Actieve galactische kern
• Zwart gat
• Radioastronomie

Terug naar de woordenlijst

Een neutronenster is een zeer dicht en compact sterrestant dat overblijft na het instorten van de kern van een zware ster. Sterren met een massa van ongeveer acht zonsmassa's of meer beëindigen hun stellaire evolutie met het instorten van hun kern, wat een supernova-explosie veroorzaakt. De ingestorte kern heeft een dichtheid die groter is dan die van de meeste atoomkernen en bestaat voornamelijk uit neutronen. Dit laatste komt doordat protonen en elektronen zich in de extreem hete en dichte ingestorte kern van de massieve ster combineren tot neutronen.

De ondergrens van de massa van een neutronenster is 1,4 zonsmassa's en de bovengrens is ongeveer 3 zonsmassa's – daarboven zou het object instorten tot een zwart gat.

Neutronensterren met een hoge magnetische veldsterkte staan bekend als magnetars. De overgrote meerderheid van de bekende neutronensterren wordt waargenomen als radiopulsars.

Gerelateerde termen:
• Zwart gat
• Neutron
• Kern
• Pulsar
• Zonsmassa
• Supernova
• Witte dwerg
• Supernova-restant