Glossarium astronomicum

In het Engels en in tal van andere talen heeft ‘dag’ meerdere betekenissen. ‘Dag’ in de betekenis van ‘daglicht’ beschrijft de tijd waarin de zon ons van natuurlijk licht voorziet, gevolgd door de nacht wanneer de zon onder is en het donker is. Een dag volgens deze definitie is korter in de winter en langer in de zomer op het noordelijk halfrond, terwijl het tegenovergestelde geldt voor het zuidelijk halfrond. In het hoge noorden of het hoge zuiden is er een tijd van het jaar waarin de zon helemaal niet ondergaat – direct op de polen staat de zon zes maanden lang aan de hemel zonder onder te gaan!

'Dag' is ook de naam van de 24-uurs tijdseenheid die we in de kalender gebruiken. Astronomisch gezien wordt de tijd tussen de ene lokale middag en de volgende – dat wil zeggen, tussen de hoogste positie van de zon boven de horizon op de ene dag en de volgende – een schijnbare zonnedag genoemd. De lengte van lokale dagen varieert afhankelijk van de tijd van het jaar, vanwege het feit dat (a) de baan van de aarde elliptisch is (waarbij de aarde sneller beweegt wanneer deze dichter bij de zon staat), en dat (b) de schijnbare baan van de zon aan de hemel onder verschillende hoeken ten opzichte van de evenaar van de aarde staat. Voor praktische doeleinden wordt voor het bijhouden van de tijd in plaats daarvan de gemiddelde lengte van schijnbare zonnedagen gebruikt, die gemiddelde zonnedagen worden genoemd. De bijbehorende tijd van 24 uur per dag wordt gemiddelde zonnetijd genoemd.

Een siderische dag is gebaseerd op de “vaste” achtergrondsterren aan de hemelbol. Het is de periode tussen het moment waarop een “vaste” ster haar hoogste punt aan de hemel bereikt en het moment waarop ze haar volgende hoogste punt aan de hemel bereikt. Een siderische dag duurt ongeveer 23 uur, 56 minuten en 4 seconden. Het verschil tussen deze dag en een schijnbare zonnedag (24 uur) wordt veroorzaakt door de schijnbare beweging van de zon ten opzichte van de “vaste” achtergrondsterren.

Gerelateerde termen:
• Hemel
• Zon
• Nacht
• Pooldag

De dierenriem is een strook van de hemel, ongeveer binnen acht graden ten noorden en ten zuiden van de ecliptica. De schijnbare beweging van de zon in de loop van een jaar en de beweging van de planeten volgen deze strook en kruisen 13 sterrenbeelden: Ram, Stier, Tweelingen, Kreeft, Leeuw, Maagd, Weegschaal, Schorpioen (algemeen bekend als Scorpio), Boogschutter, Slangendrager, Steenbok (algemeen bekend als Capricorn), Waterman en Vissen – waarvan de meeste dieren voorstellen. De naam is afgeleid van het Oudgriekse woord voor cirkel (of cyclus) van kleine dieren.

Gerelateerde termen:
• Sterrenbeeld
• Ecliptica

Deeltjesfysica is het deelgebied van de natuurkunde dat zich bezighoudt met de kleinste bouwstenen van materie, waaronder de deeltjes waaruit atomen bestaan (elektronen, neutronen en protonen), evenals de deeltjes waaruit neutronen en protonen bestaan (zogenaamde quarks). Deze en meer exotische, kortlevende deeltjes kunnen worden geproduceerd in deeltjesversnellers. Daar worden deeltjes met hoge energieën op elkaar gebotst, wat resulteert in de productie van verschillende soorten andere deeltjes. Alle bekende elementaire deeltjes en hun interacties worden beschreven door het zogenaamde standaardmodel van de deeltjesfysica. Sommige astrofysische objecten, met name de stralen van sterrenmassa's of superzware zwarte gaten, of supernova-explosies, zijn natuurlijke deeltjesversnellers. Kosmische deeltjes die op die manier worden versneld, bereiken ons als kosmische straling.

Gerelateerde termen:
• Komeetkern
• Kosmische straling
• Neutron
• Deeltje
• Superzwaar zwart gat
• Supernova
• Kosmische stralingsastronomie
• Elektron

Een klein bestanddeel van materie kan een deeltje worden genoemd. In de klassieke fysica bewegen deeltjes door de ruimte en heeft een deeltje op elk moment een bepaalde locatie. In de kwantumfysica zijn de eigenschappen van deeltjes anders. Deeltjes hebben niet altijd een bepaalde locatie en gedragen zich in sommige opzichten als golven.

Deeltjesfysica is de studie van de kleinste bouwstenen van materie, de zogenaamde elementaire deeltjes. Voor de astronomie zijn de belangrijkste materiedeeltjes het elektron en de quarks, up-quark en down-quark, waaruit de samengestelde deeltjes proton en neutron bestaan. Atoommaterie bestaat uit protonen en neutronen die de atoomkern vormen, omgeven door elektronen.

Elektromagnetische straling, de belangrijkste astronomische boodschapper, bestaat uit kwantumdeeltjes die fotonen worden genoemd. Bij lagere fotonenergieën zijn de golfeigenschappen van deze kwantumdeeltjes het belangrijkst. Radioastronomen beschrijven de elektromagnetische straling die ze ontvangen bijvoorbeeld niet in termen van afzonderlijke deeltjes, maar als elektromagnetische golven, gekenmerkt door golflengte of frequentie. Aan het andere uiteinde van het elektromagnetische spectrum, voor de fotonen met de hoogste energie, zijn de deeltjeseigenschappen het belangrijkst. Hoogenergetische astronomen die waarnemingen doen met behulp van röntgenstraling of gammastraling, gebruiken doorgaans deeltjesdetectoren en beschrijven de eigenschappen van de straling die ze ontvangen in termen van deeltjesenergieën.

Gerelateerde termen:
• Materie
• Deeltjesfysica

"Dwergster" is een synoniem voor een ster op de zogenaamde hoofdreeks: Sterren die in hun kern waterstof tot helium smelten. Sterren brengen het grootste deel van hun "leven" door als dwergster. Onze zon is een dwerg van middelbare leeftijd. Als sterrenkundigen het over zulke hoofdreekssterren hebben, zeggen ze meestal ook iets over de kleur, zoals ‘rode dwerg’ voor de meest voorkomende dwergsterren met een lage massa, of ‘gele dwerg’ voor sterren zoals onze zon.

Let op: In de sterrenkunde zijn er gevallen waarin de aanduiding "dwerg" verwijst naar objecten die volgens deze definitie geen dwergsterren zijn! Bruine dwergen zijn objecten met een massa van minder dan 8% van die van de zon, die nooit beginnen met het verbranden van waterstof in hun kern - een soort tussenklasse van "substellaire objecten" tussen het massabereik van sterren en dat van planeten. Witte dwergen, ook wel witte dwergsterren genoemd, zijn de compacte overblijfselen van sterren met een lage tot gemiddelde massa die hun nucleaire brandstof hebben verbruikt. Als onze zon het einde van zijn stellaire leven heeft bereikt, wordt hij een witte dwerg.

Gerelateerde termen:
• Bruine Dwerg
• Rode Dwerg
• Witte Dwerg

Een dwergplaneet is een hemellichaam met de volgende eigenschappen: Het draait rond de zon, heeft genoeg massa om een bijna ronde vorm te krijgen, heeft zijn pad langs zijn baan niet vrijgemaakt en is geen maan. Dwergplaneten draaien meestal in regio's die bestaan uit soortgelijke lichamen, zoals in het geval van de asteroïdengordel en de Kuipergordel.

Over het algemeen zijn dwergplaneten kleiner dan Mercurius, met ijzige, rotsachtige structuren. De hoeveelheid ijs ten opzichte van de rotsen hangt af van hun positie in het zonnestelsel. Pluto is de bekendste dwergplaneet. De term dwergplaneet moet niet verward worden met de verouderde term kleine planeet.

Gerelateerde termen:
• Asteroïde
• Asteroïdengordel
• Kuipergordel
• Kleine planeet
• Pluto
• Trans-Neptuniaans Object
• Klein zonnestelsellichaam

Een dwergstelsel is een klein sterrenstelsel dat ongewoon zwak is, ofwel door zijn zeer kleine omvang, ofwel door zijn zeer lage oppervlaktehelderheid, ofwel door beide. Meestal zijn dwergsterrenstelsels maximaal een miljard keer zo helder als de zonnelichtkracht, wat overeenkomt met minder dan één procent van de helderheid van ons eigen thuisstelsel, de Melkweg. Er zijn veel verschillende soorten dwergsterrenstelsels, waaronder dwerg-elliptische, dwergbolvormige, dwergspiralen en dwergonregelmatige sterrenstelsels. Een van de belangrijkste voorbeelden van dwergsterrenstelsels is de Kleine Magelhaense Wolk, een dwerg onregelmatige satelliet van ons eigen sterrenstelsel, de Melkweg.

Gerelateerde termen:
• Melkweg
• Kleine Magelhaense Wolk (SMC)

Het dopplereffect is de verandering in gedetecteerde golflengte (of frequentie) van geluids- of lichtgolven veroorzaakt door de relatieve beweging van de bron naar of van de waarnemer vandaan. Dankzij dit effect kunnen astronomen de beweging bestuderen van elk lichaam (sterren, sterrenstelsels, gas, enz.) dat golven uitzendt (bijvoorbeeld elektromagnetische straling). In het geval van bijvoorbeeld straling die wordt uitgezonden door een ster met spectraallijnen op specifieke golflengten, zullen de golflengten van alle spectraallijnen worden verschoven. Voor snelheden aanzienlijk lager dan de lichtsnelheid is de dopplerverschuiving in frequentie (of golflengte) evenredig met de relatieve snelheid van de bron in de gezichtslijn van de waarnemer gedeeld door de lichtsnelheid.

Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische straling
• Frequentie
• Golflengte
• Blauwverschuiving
• Roodverschuiving

Diurnaal verwijst naar dagelijks. Op aarde is het de beweging van de hemel als gevolg van de dagelijkse rotatie van de aarde. Sterren en andere hemellichamen lijken van oost naar west te bewegen. De as van deze schijnbare beweging valt samen met de draaias van de aarde. Een dagcirkel is het pad dat een ster aflegt als de hemelbol hem langs de hemel voert. Deze zijn te zien op foto's met lange belichting van de nachtelijke hemel als sterrensporen, in de vorm van bogen of delen van cirkels, met het middelpunt op de noordelijke en zuidelijke hemelpool. Een waarnemer op een andere planeet zou sterren en andere hemellichamen andere paden langs de hemel zien maken doordat de rotatieas en -periode van die planeet anders is dan die van de aarde.

Gerelateerde termen:
• Hemel
• Rotatie van de aarde
• Zonneweg (dagboog)
• Aardas
• Nacht

Dichtheid is een fysisch kenmerk van een stof of object dat de verhouding tussen volume en massa uitdrukt. Hoe hoger de dichtheid, hoe groter de massa per volume-eenheid. De gemiddelde dichtheid van een object is de totale massa gedeeld door het totale volume. De SI-eenheid is kilogram per kubieke meter (kg/m³).

De dichtheid in het gebied van de Melkweg rond de zon kan variëren van ongeveer 10-20 kg/m³ voor interstellair gas tot meer dan 1017 kg/m³ voor het binnenste van neutronensterren.

De dagelijkse dichtheid op aarde ligt tussen deze uitersten, met ijzer op ongeveer 7800 kg/m³, water op ongeveer 1000 kg/m³ en de lucht die ons op zeeniveau omringt op iets meer dan 1 kg/m³.

Het heelal omvat niet alleen de sterren, planeten en het gas in sterrenstelsels, maar ook de relatief lege ruimte tussen sterrenstelsels en tussen clusters van sterrenstelsels. Dit leidt tot een gemiddelde dichtheid van materie in het heelal van ongeveer 10-27 kg/m³.

Gerelateerde termen:
• Massa
• Neutronenster
• Interstellair medium