Glossarium astronomicum

Ring

De vier reuzenplaneten in ons zonnestelsel (Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus) – voor exoplaneten kunnen we dat nog niet zeggen – worden omringd door talloze kleine stukjes ijs of gesteente, variërend in grootte van micrometers tot meters, in de vorm van grote ringen. De meest spectaculaire ringen zijn die rond Saturnus: een ingewikkeld systeem van ringen, gescheiden door openingen. Een deel van die structuur is ontstaan door interactie met de grotere manen van Saturnus, en twee openingen zijn ontstaan door kleine manen die daarbinnen cirkelen. Er zijn verschillende hypothesen over hoe de ringen zijn ontstaan, waarvan de meeste betrekking hebben op een maan die door de zwaartekracht van Saturnus uit elkaar is getrokken of is weggevaagd. Er zijn schattingen dat de ringen van Saturnus over een paar honderd miljoen jaar zullen zijn verdwenen – wat volgens astronomische maatstaven niet erg lang is. Jupiter, Uranus en Neptunus hebben minder uitgesproken ringsystemen.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Neptunus
• Saturnus
• Getijde
• Uranus

Buitenplaneten

In ons zonnestelsel zijn Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus de buitenplaneten. Hun banen liggen buiten de asteroïdengordel en al deze planeten zijn zogenaamde reuzenplaneten, met een extreem dikke atmosfeer die voornamelijk uit waterstof bestaat. Hierdoor verschillen ze fysiek van de binnenplaneten, die elk een relatief klein rotsachtig lichaam zijn met een relatief dunne atmosfeer.

Planeten rond andere sterren dan onze zon vallen niet noodzakelijkerwijs in binnen- en buitenplaneten met vergelijkbare kenmerken – we kennen een aantal sterren met ten minste één gasreus, een ‘hete Jupiter’, in een nauwe baan.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Neptunus
• Saturnus
• Zonnestelsel
• Uranus
• Binnenplaneet

Jupiter

Jupiter is de grootste planeet in het zonnestelsel en de vijfde grote planeet vanaf de zon. Het is een gasreus met een straal van 71.300 kilometer (km), ongeveer 11 keer de straal van de aarde. De massa van Jupiter (318 keer de massa van de aarde) is groter dan die van alle andere planeten en kleinere hemellichamen in het zonnestelsel samen.

De typische afstand tot de zon is 778 miljoen km, ongeveer vijf astronomische eenheden (afstanden tussen de aarde en de zon), en het duurt iets minder dan 12 jaar om één baan te voltooien. In 2023 hebben astronomen meer dan 90 manen of natuurlijke satellieten ontdekt die rond Jupiter draaien.

De planeet is met het blote oog zichtbaar. De Engelse naam is afgeleid van de Romeinse koning van de goden. Met een kleine telescoop kunnen we wolkenbanden in verschillende kleuren en een gigantisch rood cirkelvormig stormgebied (de zogenaamde Grote Rode Vlek) zien. In de afgelopen decennia zijn er enkele ruimtesondes naar Jupiter gestuurd en in 2016 is het NASA-ruimtevaartuig Juno begonnen met het veel gedetailleerder onderzoeken van Jupiter en zijn manen.

Gerelateerde termen:

• Astronomische eenheid
• Galileïsche manen
• Gasreus
• Reuzenplaneet
• Grote Rode Vlek
• Buitenplaneten
• Planeet
• Zonnestelsel

IJsreus

In het zonnestelsel zijn er vier reuzenplaneten: Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus. De laatste twee, Uranus en Neptunus, staan bekend als ijsreuzen. Ze hebben een vaste rotsachtige kern die omgeven is door een dikke laag water, ammoniak en methaan. Deze chemische stoffen bevinden zich in een vreemde, hoge druktoestand: niet helemaal vast, niet helemaal vloeibaar. De buitenste atmosfeer van beide planeten bestaat uit een dikke, donzige laag waterstof en helium.

In het vroege zonnestelsel, in de gebieden ver van de zon, was het koud genoeg om water, methaan en ammoniak te laten bevriezen tot ijs. Hier is ‘ijs’ een algemene term voor bevroren chemische stoffen die uit moleculen bestaan. De jonge planeten Uranus en Neptunus hebben dit ijs aangetrokken door hun zwaartekracht. Omdat dit ijs zo'n belangrijk onderdeel van deze twee planeten vormde, werden ze de ijsreuzen genoemd.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet • Neptunus • Uranus • Accretie

Grote Rode Vlek

De Grote Rode Vlek is een gigantische anticyclonale storm in de atmosfeer van Jupiter, gelegen op 22 graden ten zuiden van de evenaar. Met een lengte van ongeveer 15.000 kilometer (km) en een breedte van bijna 12.000 km is hij momenteel iets groter dan de aarde, hoewel hij in het verleden veel grotere afmetingen heeft bereikt. De windsnelheden binnen de Grote Rode Vlek kunnen meer dan 400 kilometer per uur (km/u) (250 mijl per uur (mph)) bedragen.

De reden voor de rode kleur is momenteel onbekend, hoewel er verschillende concurrerende hypothesen zijn. Een grote rode vlek op Jupiter werd in 1665 ontdekt door de astronoom Giovanni Cassini en werd een halve eeuw lang waargenomen. Er is echter een gat van een eeuw in de waarnemingen, dus het is niet bekend of deze vlek dezelfde is als die welke de afgelopen tweehonderd jaar is waargenomen.

Gerelateerde termen:

• Jupiter

Reuzenplaneet Beschrijving: Een reuzenplaneet is een groot hemellichaam dat voornamelijk bestaat uit waterstof, helium of complexere moleculen zoals water, methaan of ammoniak. Terwijl een terrestrische planeet voornamelijk bestaat uit materiaal met een zeer hoog kookpunt, zoals ijzer of gesteente, wordt aangenomen dat reuzenplaneten een vaste kern hebben die omgeven is door ander materiaal. De massa van een reuzenplaneet is aanzienlijk groter dan die van de aarde, waardoor de zwaartekracht sterk genoeg is om de uitgebreide gasatmosfeer, bestaande uit lichte elementen zoals waterstof en helium, vast te houden.

Reuzenplaneten vallen uiteen in twee categorieën: gasreuzen, die voornamelijk bestaan uit waterstof en helium, en ijsreuzen, die voornamelijk bestaan uit water, methaan en ammoniak, omgeven door een atmosfeer van waterstof en helium. In beide gevallen kunnen de namen verwarrend zijn, aangezien het meeste materiaal in gasreuzen niet in gasvormige toestand is en ijsreuzen geen vast ijs bevatten, maar materiaal dat in het koude buitenste zonnestelsel bevroren was voordat het op de planeet werd aangetrokken.

De vier grootste planeten in het zonnestelsel (Jupiter, Saturnus, Neptunus en Uranus) zijn allemaal reuzenplaneten.

Gerelateerde termen:

• Gasreus
• IJsreus
• Jupiter
• Neptunus
• Planeet
• Saturnus
• Uranus
• Accretie

Gasreus

Een gasreus is een reusachtige planeet die voornamelijk bestaat uit waterstof en helium, gassen die voorkomen in de interstellaire en interplanetaire ruimte, vandaar de naam. Het grootste deel van de waterstof en helium in gasreuzen bevindt zich echter in vloeibare vorm.

Gasreuzen hebben vermoedelijk een rotsachtige kern die omgeven is door dikke lagen waterstof en helium. In de diepste delen van de planeet worden deze gassen samengeperst tot vloeistof, waarbij de diepste lagen vermoedelijk een oceaan van metallisch waterstof bevatten. In de buitenste lagen zijn de waterstof en helium in gasvorm. Andere elementen in de atmosfeer kunnen wolken en regen vormen. In de koelste gasreuzen kunnen de wolken in de bovenste laag bestaan uit water of ammoniakdamp. In diepere, warmere lagen van koelere gasreuzen en in de buitenste lagen van warmere gasreuzen kunnen de wolken bestaan uit ijzer en mineralen die bij kamertemperatuur vast zijn.

De twee grootste planeten in het zonnestelsel, Jupiter en Saturnus, zijn gasreuzen.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Saturnus

Galileïsche manen

De Galileïsche manen zijn de vier grootste en helderste manen die rond de planeet Jupiter draaien: Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Het dichtst bij Jupiter staat Io, dat honderden actieve vulkanen heeft. De belangrijkste reden voor het vulkanisme op Io is dat Io wordt ‘gekneed’ door de getijde-effecten van de zwaartekracht van Jupiter. Het hele oppervlak van Europa is bedekt met ijs. Onder het ijs bevindt zich vermoedelijk een oceaan van vloeibaar water, die een van de beste kandidaten is voor het herbergen van leven buiten de aarde in het zonnestelsel. Ganymedes is de grootste maan in ons zonnestelsel en ook de maan met de grootste massa, twee keer zo groot als de maan van de aarde. Callisto is bijna precies even groot als de planeet Mercurius, maar heeft slechts ongeveer een derde van de massa van Mercurius.

De vier Galileïsche manen werden in 1610 ontdekt door Galileo Galilei, als een van de vele ontdekkingen in Galilei's baanbrekende campagne om een telescoop te gebruiken voor astronomische waarnemingen. Galilei kon aantonen dat de vier manen in de loop van de tijd rond Jupiter draaien als een miniatuur zonnestelsel. Dit was een duidelijk bewijs dat astronomische objecten ook om een ander centrum dan de aarde kunnen draaien. Deze waarneming speelde een belangrijke rol in de verschuiving van de wetenschappelijke consensus van een aardgericht (geocentrisch) naar een zongericht (heliocentrisch) beeld van het zonnestelsel.

Gerelateerde termen:

• Io
• Jupiter
• Manen
• Getijdenvergrendeling

Bruine dwerg

Een bruine dwerg is een object met een te lage massa om een ster te zijn, maar een te hoge massa om een planeet te zijn. Sterren worden gevoed door waterstoffusie in hun kern. Bruine dwergen hebben interne temperaturen die te laag zijn om waterstoffusie in stand te houden. Vroeg in hun leven kunnen bruine dwergen echter kortstondig deuterium, een zwaardere vorm van waterstof, fuseren. Deze deuteriumfusie wordt gebruikt om bruine dwergen van planeten te onderscheiden, maar is moeilijk waar te nemen. Bruine dwergen hebben doorgaans een massa tussen 1,2% en 8% van de massa van de zon (ongeveer 12-80 keer de massa van Jupiter) en zijn ongeveer even groot als Jupiter.

Jonge bruine dwergen hebben in hun buitenste regionen (effectieve temperatuur) vergelijkbare temperaturen als sterren met een lage massa (rode dwergen), maar omdat ze geen interne warmtebronnen hebben, koelen ze af naarmate ze ouder worden, met een enkele afkoeling tot een paar honderd graden Celsius.

Gerelateerde termen:

• Waterstof
• Waterstoffusie
• Jupiter
• Massa
• Planeet
• Rode dwerg
• Effectieve temperatuur
• Stellaire activiteit