Glossarium astronomicum

De term ‘klein zonnestelsellichaam’ is een definitie van de Internationale Astronomische Unie uit 2006 voor objecten die rond de zon draaien en waarvan de massa te klein is om als planeet of dwergplaneet te worden beschouwd. Hieronder vallen asteroïden, kometen en sommige centauren en trans-Neptunische objecten.

Historisch gezien werden veel kleine hemellichamen in het zonnestelsel die geen kometen zijn en sommige dwergplaneten ‘kleine planeten’ genoemd. Het Minor Planet Center (MPC) is een internationale organisatie die waarnemingen van asteroïden, kometen en andere kleine hemellichamen in het zonnestelsel verzamelt.

Kleine hemellichamen in het zonnestelsel krijgen bij hun ontdekking een voorlopige aanduiding van het MPC, een nummer wanneer ze worden bevestigd, en kunnen vervolgens door hun ontdekker een naam krijgen.

Er zijn meer dan een miljoen kleine hemellichamen in het zonnestelsel ontdekt en meer dan 20.000 daarvan hebben een naam gekregen. Naar verwachting zullen er in de komende tien jaar nog eens vijf miljoen kleine hemellichamen in het zonnestelsel worden ontdekt door de Vera C. Rubin Observatory.

Eind jaren negentig toonden metingen van het licht van Type Ia supernovae (een klasse exploderende sterren) in zeer verre sterrenstelsels aan dat deze zwakker leken dan verwacht voor een heelal met een constante uitdijingssnelheid. De metingen kwamen overeen met het scenario voor een heelal waar de uitdijingssnelheid versnelde. De oorzaak van de versnelde uitdijing wordt toegeschreven aan donkere energie, waarvan de aard nog onbekend is en momenteel onderwerp van onderzoek is. De versnelde uitdijing vindt plaats op zeer grote schaal en heeft geen significant effect op individuele door zwaartekracht gebonden sterrenstelsels.

Een actieve galactische kern (AGN) is een zeer lichtgevend gebied in het centrum van een sterrenstelsel. Men denkt dat het wordt aangestuurd door een superzwaar zwart gat dat omringende materie aantrekt en een extreem hete accretieschijf eromheen vormt. AGN's hebben vrij complexe structuren, met veel verschillende gebieden die licht met verschillende kenmerken uitzenden en vaak omgeven zijn door een donutvormige torus van stoffig materiaal.

Een AGN zendt soms jets van materie in tegengestelde richtingen uit. Hoewel veel sterrenstelsels een superzwaar zwart gat in het centrum hebben, accreteren niet alle sterrenstelsels materie en zijn dus niet alle AGN's.

AGN is een algemene term die objecten zoals quasars, blazars, Seyfert-sterrenstelsels en radiosterrenstelsels omvat. Men denkt dat de verschillende waarnemingseigenschappen van dit soort objecten deels te wijten zijn aan het feit dat AGN's vanuit verschillende hoeken worden bekeken.

In de astronomie verwijst culminatie naar het moment waarop een hemellichaam de lokale meridiaan van de waarnemer passeert. Wanneer een hemellichaam aan de hemel de meridiaan passeert, bevindt het zich op het hoogste of laagste punt aan de hemel.

Vanuit het perspectief van de waarnemer lijkt de hemelbol rond de aarde te draaien. Dit betekent dat hemellichamen aan de hemel gedurende een dag een cirkelvormige baan volgen. De meeste objecten komen op in het oosten, bewegen zich hoger aan de hemel totdat ze de meridiaan passeren en bewegen zich vervolgens lager aan de hemel om in het westen onder te gaan. Circumpolaire objecten zijn objecten die dicht genoeg bij een van de hemelpolen staan, zodat een waarnemer hun volledige cirkelvormige baan gedurende een siderische dag (iets minder dan 24 uur) kan zien. In alle gevallen bereikt een hemellichaam het hoogste punt aan de hemel wanneer het de meridiaan passeert. Het moment waarop het dit hoogste punt bereikt, wordt de bovenste culminatie genoemd. Twaalf (sterren)uren later, wanneer het object zich op het laagste punt aan de hemel bevindt (vaak onder de horizon), wordt dit moment de onderste culminatie genoemd.

Aangezien culminatie het moment is waarop een hemellichaam de lokale meridiaan van de waarnemer passeert, wordt het vaak aangeduid als meridiaanovergang of meridiaanpassage. De uurhoek aan de hemel wordt gedefinieerd ten opzichte van de lokale meridiaan van de waarnemer, dus per definitie vindt de bovenste culminatie plaats bij een uurhoek van nul en de onderste culminatie bij een uurhoek van 12 uur.

Gerelateerde termen:
• Hemellichaam
• Circumpolaire sterren
• Uurhoek
• Meridiaan
• Siderische dag

In de astronomie verwijst culminatie naar het moment waarop een hemellichaam de lokale meridiaan van de waarnemer passeert. Wanneer een hemellichaam aan de hemel de meridiaan passeert, bevindt het zich op het hoogste of laagste punt aan de hemel.

Vanuit het perspectief van de waarnemer lijkt de hemelbol rond de aarde te draaien. Dit betekent dat hemellichamen aan de hemel gedurende een dag een cirkelvormige baan volgen. De meeste objecten komen op in het oosten, bewegen zich hoger aan de hemel totdat ze de meridiaan passeren en bewegen zich vervolgens lager aan de hemel om in het westen onder te gaan. Circumpolaire objecten zijn objecten die dicht genoeg bij een van de hemelpolen staan, zodat een waarnemer hun volledige cirkelvormige baan gedurende een siderische dag (iets minder dan 24 uur) kan zien. In alle gevallen bereikt een hemellichaam het hoogste punt aan de hemel wanneer het de meridiaan passeert. Het moment waarop het dit hoogste punt bereikt, wordt de bovenste culminatie genoemd. Twaalf (sterren)uren later, wanneer het object zich op het laagste punt aan de hemel bevindt (vaak onder de horizon), wordt dit moment de onderste culminatie genoemd.

Aangezien culminatie het moment is waarop een hemellichaam de lokale meridiaan van de waarnemer passeert, wordt het vaak aangeduid als meridiaanovergang of meridiaanpassage. De uurhoek aan de hemel wordt gedefinieerd ten opzichte van de lokale meridiaan van de waarnemer, dus per definitie vindt de bovenste culminatie plaats bij een uurhoek van nul en de onderste culminatie bij een uurhoek van 12 uur.

Gerelateerde termen:
• Hemellichaam
• Circumpolaire sterren
• Uurhoek
• Meridiaan
• Siderische dag

In het Engels en in tal van andere talen heeft ‘dag’ meerdere betekenissen. ‘Dag’ in de betekenis van ‘daglicht’ beschrijft de tijd waarin de zon ons van natuurlijk licht voorziet, gevolgd door de nacht wanneer de zon onder is en het donker is. Een dag volgens deze definitie is korter in de winter en langer in de zomer op het noordelijk halfrond, terwijl het tegenovergestelde geldt voor het zuidelijk halfrond. In het hoge noorden of het hoge zuiden is er een tijd van het jaar waarin de zon helemaal niet ondergaat – direct op de polen staat de zon zes maanden lang aan de hemel zonder onder te gaan!

'Dag' is ook de naam van de 24-uurs tijdseenheid die we in de kalender gebruiken. Astronomisch gezien wordt de tijd tussen de ene lokale middag en de volgende – dat wil zeggen, tussen de hoogste positie van de zon boven de horizon op de ene dag en de volgende – een schijnbare zonnedag genoemd. De lengte van lokale dagen varieert afhankelijk van de tijd van het jaar, vanwege het feit dat (a) de baan van de aarde elliptisch is (waarbij de aarde sneller beweegt wanneer deze dichter bij de zon staat), en dat (b) de schijnbare baan van de zon aan de hemel onder verschillende hoeken ten opzichte van de evenaar van de aarde staat. Voor praktische doeleinden wordt voor het bijhouden van de tijd in plaats daarvan de gemiddelde lengte van schijnbare zonnedagen gebruikt, die gemiddelde zonnedagen worden genoemd. De bijbehorende tijd van 24 uur per dag wordt gemiddelde zonnetijd genoemd.

Een siderische dag is gebaseerd op de “vaste” achtergrondsterren aan de hemelbol. Het is de periode tussen het moment waarop een “vaste” ster haar hoogste punt aan de hemel bereikt en het moment waarop ze haar volgende hoogste punt aan de hemel bereikt. Een siderische dag duurt ongeveer 23 uur, 56 minuten en 4 seconden. Het verschil tussen deze dag en een schijnbare zonnedag (24 uur) wordt veroorzaakt door de schijnbare beweging van de zon ten opzichte van de “vaste” achtergrondsterren.

Gerelateerde termen:
• Hemel
• Zon
• Nacht
• Pooldag

In de astronomie verwijst culminatie naar het moment waarop een hemellichaam de lokale meridiaan van de waarnemer passeert. Wanneer een hemellichaam aan de hemel de meridiaan passeert, bevindt het zich op het hoogste of laagste punt aan de hemel.

Vanuit het perspectief van de waarnemer lijkt de hemelbol rond de aarde te draaien. Dit betekent dat hemellichamen aan de hemel gedurende een dag een cirkelvormige baan volgen. De meeste objecten komen op in het oosten, bewegen zich hoger aan de hemel totdat ze de meridiaan passeren en bewegen zich vervolgens lager aan de hemel om in het westen onder te gaan. Circumpolaire objecten zijn objecten die dicht genoeg bij een van de hemelpolen staan, zodat een waarnemer hun volledige cirkelvormige baan gedurende een siderische dag (iets minder dan 24 uur) kan zien. In alle gevallen bereikt een hemellichaam het hoogste punt aan de hemel wanneer het de meridiaan passeert. Het moment waarop het dit hoogste punt bereikt, wordt de bovenste culminatie genoemd. Twaalf (sterren)uren later, wanneer het object zich op het laagste punt aan de hemel bevindt (vaak onder de horizon), wordt dit moment de onderste culminatie genoemd.

Aangezien culminatie het moment is waarop een hemellichaam de lokale meridiaan van de waarnemer passeert, wordt het vaak aangeduid als meridiaanovergang of meridiaanpassage. De uurhoek aan de hemel wordt gedefinieerd ten opzichte van de lokale meridiaan van de waarnemer, dus per definitie vindt de bovenste culminatie plaats bij een uurhoek van nul en de onderste culminatie bij een uurhoek van 12 uur.

Gerelateerde termen:
• Hemellichaam
• Circumpolaire sterren
• Uurhoek
• Meridiaan
• Siderische dag

Ook bekend als Zonnewind

De zonnewind is een stroom deeltjes, voornamelijk protonen en elektronen, die met een snelheid van maximaal 900 kilometer per seconde vanuit de zon naar buiten stroomt. De zonnewind is in wezen de hete zonnecorona die zich uitbreidt naar de interplanetaire ruimte.

Veel sterren hebben winden; koelere, magnetisch actieve sterren zoals de zon hebben winden die worden aangedreven door de hete corona's die door hun magnetische velden worden gecreëerd. Sommige warmere sterren hebben winden die worden aangedreven door hun enorme helderheid, waardoor deeltjes door stralingsdruk uit hun bovenste atmosfeer worden geduwd. Koele rode reuzen en superreuzen kunnen ook winden hebben die worden aangedreven door stralingsdruk. De algemene term voor een wind van een ster is een stellaire wind.

De bombardementen van deeltjes uit een zonnewind of stellaire wind kunnen schadelijk zijn voor elk leven dat op een planeet zou kunnen bestaan. Het magnetisch veld van de aarde beschermt het leven op het aardoppervlak tegen de schadelijke effecten van de zonnewind. De interactie tussen de zonnewind en het magnetisch veld van de aarde is de oorzaak van aurora's dicht bij de polen van de aarde.

Gerelateerde termen:
• Aurora
• Corona
• Magnetische polen
• Deeltje
• Ruimteweer
• Zon
• Elektron
• Magnetisch veld

Ook bekend als zonnevlam

De zon wordt omgeven door een complex magnetisch veld. Soms wordt dit magnetisch veld onstabiel, waardoor de structuur ervan verschuift en enorme hoeveelheden opgeslagen energie vrijkomen. Dit veroorzaakt een plaatselijke opwarming van de atmosfeer van de zon en leidt ertoe dat een klein deel van de fotosfeer van de zon helderder wordt. Dit kan ook leiden tot enorme stromen deeltjes die de ruimte in worden geslingerd (bekend als coronale massa-uitstoot).

De meeste zonnevlammen veranderen de helderheid van de zon in mate die nauwelijks waarneembaar is voor het menselijk oog en kunnen alleen worden waargenomen met zonnetelescopen of ruimtetelescopen die de zon observeren.

De coronale massa-uitstoot van de zon kan geomagnetische stormen veroorzaken als deze dicht genoeg bij de aarde komt om in wisselwerking te treden met het magnetisch veld van de aarde.

Andere sterren hebben ook vlammen (ook wel stellaire vlammen genoemd), maar omdat we sterren als lichtpuntjes zien, zien we deze vlammen alleen als korte ophelderingen van de ster.

Gerelateerde termen:
• Aurora
• Fotosfeer
• Zonnewind
• Ruimteweer
• Zon
• Magnetisch veld
• Coronale massa-ejectie (CME)

Een astronomisch onderzoek is een verzameling astronomische gegevens die zijn verkregen door observaties van de hele hemel of een deel daarvan. Deze onderzoeken bevatten vaak informatie over de posities van de astronomische objecten die ze op een bepaald moment catalogiseren, evenals hun helderheid, kleuren en andere eigenschappen. Grote astronomische onderzoeken brengen de hemel in kaart om zowel gegevens te leveren voor astronomisch onderzoek als om te helpen bij het selecteren van doelen voor grote telescopen.

Het ontwerp van een astronomisch onderzoek hangt af van de wetenschappelijke doelstellingen, bijvoorbeeld gericht op de hele hemel, grote delen van de hemel of alleen kleinere gebieden. Onderzoeken die kleine gebieden bestrijken of “pencil-beam”-onderzoeken kunnen meer tijd besteden aan het observeren van één deel van de hemel en kunnen daardoor zwakkere objecten detecteren dan sommige bredere onderzoeken. Astronomische onderzoeken kunnen specifieke delen van het elektromagnetische spectrum bestrijken, zoals radiogolven of infrarood, of kunnen gegevens uit verschillende golflengtebereiken combineren.

Sommige astronomische onderzoeken doen herhaaldelijk waarnemingen van hetzelfde deel van de hemel, waardoor wetenschappelijk onderzoek mogelijk is naar de beweging van objecten aan de hemel en naar de verandering in helderheid van astronomische objecten of het verschijnen van tijdelijke objecten zoals supernova's. Door de jaarlijkse verandering in de posities te meten, kunnen astronomen ook de afstand van de objecten berekenen met behulp van parallax. Een ander type astronomisch onderzoek is een spectroscopisch onderzoek dat het spectrum van duizenden (of miljoenen) sterren, sterrenstelsels en andere astronomische objecten meet.

Gerelateerde termen:
• Helderheid
• Kleur
• Infraroodastronomie
• Optische astronomie
• Parallax
• Radioastronomie
• Sterrenkaart
• Spectrum
• Supernova