Glossarium astronomicum

Spectraaltype

Sterren worden ingedeeld in spectraaltypen op basis van de kenmerken van hun spectrum.

Voor de meeste sterren is het spectrale type voornamelijk gebaseerd op de temperatuur van het steroppervlak en volgt het een reeks: O, B, A, F, G, K en M, gerangschikt van warmste naar koudste. Deze reeks is onlangs uitgebreid met de koelere types L, T en Y. Deze drie vertegenwoordigen voornamelijk bruine dwergen, maar sommige objecten met spectraaltype L zijn sterren in plaats van bruine dwergen.

Er zijn ook letters om speciale klassen van sterren te classificeren. Koolstofsterren zijn sterren met sterke spectrale kenmerken van moleculen die koolstof bevatten. Deze worden geclassificeerd als type C. S-type sterren zijn een tussenvorm tussen type K of M en C, in die zin dat de oppervlakte-abundantie van zuurstof en koolstof bijna gelijk is. Witte dwergen worden onderverdeeld in een reeks verschillende types op basis van kenmerken in hun spectra; al deze types beginnen met de letter D (DA, DB, enz.). Hete, massieve sterren met brede emissielijnen hebben een reeks types die beginnen met W (WN, WC, WO).

De huidige notatie is een erfenis van de eerste moderne classificatiepoging, ondernomen door de Harvard College Observatory. De klassen, oorspronkelijk aangeduid met de letters A tot en met Q, werden vervolgens herschikt op basis van temperatuur, wat resulteerde in de hoofdtypen die vandaag de dag nog steeds worden gebruikt. De belangrijkste spectrale klassen zijn onderverdeeld en worden aangeduid met de cijfers nul tot en met negen.

De zon is van het spectrale type G2. Aanvullende letters verwijzen naar speciale kenmerken (zoals e voor sterren met heldere emissielijnen), en de lichtkrachtklasse, aangeduid met Romeinse cijfers, kan ook worden gespecificeerd.

Gerelateerde termen:

• A-type ster
• B-type ster
• F-type ster
• K-type ster](/2025/08/k-type-ster)
• Spectrum
• Ster
• Zon
• G-type ster
• M-type ster
• O-type ster
• Lichtkrachtklasse

Ruimtevaartuig

Een ruimtevaartuig is een voertuig dat is gebouwd om in de ruimte te reizen. De voortstuwing gebeurt meestal via een soort raketmotor, die gas of plasma in één richting uitstoot om in de tegenovergestelde richting te versnellen.

Ruimtevaartuigen die geen mensen vervoeren, worden onbemande of robotruimtevaartuigen genoemd; voorbeelden hiervan zijn verschillende soorten satellieten, ruimtetelescopen of ruimtesondes die worden gebruikt voor verkenning.

Bemande ruimtevaartuigen moeten daarentegen voorzien in het voortbestaan van hun menselijke inzittenden, bijvoorbeeld met een drukcabine, stralingsbescherming en een gereguleerde temperatuur.

Ruimtevaartuigen die naar de aarde kunnen terugkeren, worden terugwinbare ruimtevaartuigen genoemd; ruimtevaartuigen die na terugkeer opnieuw kunnen worden gelanceerd, worden herbruikbare ruimtevaartuigen genoemd.

Een ruimtevaartuig dat is ontworpen om als langdurige thuisbasis te dienen, bijvoorbeeld in een baan om de aarde, wordt een ruimtestation genoemd.

Gerelateerde termen:

• Raket • Kunstmatige satelliet • Ruimtestation • Ruimtetelescoop

Ruimteweer

Ruimteweer beschrijft de in de tijd variërende omstandigheden in de buurt van de aarde die verband houden met de aanwezigheid van geladen deeltjes en de eigenschappen van het aardmagnetisch veld. Slecht ruimteweer, waarbij grote hoeveelheden geladen deeltjes uit de ruimte aankomen, kan radiocommunicatie bemoeilijken en, in het geval van een zonnestorm, zelfs schade toebrengen aan elektronica in ruimtevaartuigen of zelfs op de grond. Het wordt ook geassocieerd met wat ongetwijfeld de mooiste ruimteweersverschijnselen zijn: kleurrijke poollichten. Factoren die het ruimteweer beïnvloeden zijn kosmische straling, de toestand van de Van Allen-gordels van geladen deeltjes in het magnetisch veld van de aarde, de zonnewind van geladen deeltjes en gebeurtenissen zoals zonnevlammen en coronale massa-uitbarstingen die geladen deeltjes in de richting van de aarde lanceren.

Gerelateerde termen:

• Aurora
• Magnetische polen
• Deeltje
• Zonnewind
• Kosmische stralingsastronomie
• Elektron
• Magnetisch veld
• Coronale massa ejectie (CME)

Ruimtetelescoop

Ook bekend als ruimteobservatorium

Elektromagnetische straling uit de ruimte moet eerst door de atmosfeer van de aarde gaan voordat deze door telescopen op aarde kan worden opgevangen. Gammastraling, röntgenstraling, ultraviolette straling en sommige soorten infraroodstraling worden volledig door de atmosfeer gefilterd.

Om deze te kunnen waarnemen, gebruiken astronomen ruimtetelescopen, die soms ook ruimteobservatoria worden genoemd: geautomatiseerde satellieten boven de atmosfeer die een telescoop en instrumenten aan boord hebben, plus de apparatuur die nodig is om het ruimtevaartuig op een specifiek doel te richten, commando's te ontvangen en gegevens terug te sturen naar de aarde. Zoals het fonkelen van sterren laat zien, wordt zelfs licht dat door de atmosfeer gaat, tijdens dat proces verstoord. Ook hier kunnen ruimtetelescopen helpen. Ruimtetelescopen zijn echter moeilijk te repareren.

De meeste ruimtetelescopen bevinden zich ofwel in een baan om de aarde (zoals de Hubble-ruimtetelescoop), ofwel op het zogenaamde Lagrangepunt L2 (zoals de James Webb-ruimtetelescoop).

Gerelateerde termen:

• Infrarood (IR) • Observatorium • Kunstmatige satelliet • Ultraviolet • Röntgenstraling

Ruimtestation

Een ruimtestation is een ruimtevaartuig dat gedurende een aanzienlijke periode in een baan om de aarde draait en dat mensen in de ruimte een langdurige verblijfplaats biedt. Het biedt met name geschikte leefomstandigheden, van adembare lucht tot een goed gereguleerde temperatuur. Alle ruimtestations zijn tot nu toe afhankelijk geweest van regelmatige leveringen van voedsel en water. Tot nu toe bevinden ruimtestations zich in een lage baan om de aarde, waarbij het internationale ruimtestation ISS op ongeveer 420 kilometer boven zeeniveau draait.

Een ruimtestation in een baan om de aarde bevindt zich in vrije val, waarbij de astronauten, de apparatuur en het ruimtestation allemaal dezelfde versnelling ondervinden door de zwaartekracht van de aarde. Omdat de astronauten en de apparatuur in het ruimtestation met dezelfde snelheid en in dezelfde richting versnellen als hun omgeving in het ruimtestation, ervaren ze het gevoel van gewichtloosheid, ook al zijn ze dat in werkelijkheid niet.

Dit gevoel wordt vaak microzwaartekracht genoemd, hoewel deze naam verwarrend kan zijn omdat de zwaartekracht van de aarde nog steeds aanzienlijk is op het ruimtestation, de astronauten en de apparatuur.

Ruimtestations worden voornamelijk gebruikt voor onderzoek, met name naar het effect van microzwaartekracht op mensen; een belangrijke voorbereiding op verdere fasen van ruimteverkenning.

Gerelateerde termen:
• Ruimtevaartuig

Ruimtepuin

Ruimteafval of ruimtepuin is de term voor kunstmatige objecten, of de restanten daarvan, die in een baan om de aarde draaien maar geen nuttige functie hebben. Voorbeelden hiervan zijn buiten gebruik gestelde of defecte satellieten, brokstukken als gevolg van botsingen tussen satellieten, of bovenste trappen van raketten die zijn gebruikt voor de lancering van ruimtevaartuigen of satellieten en die na het vervullen van hun doel zijn afgedankt.

Hoe meer ruimtepuin er is, hoe groter de kans op schadelijke botsingen, wat een ernstig gevaar vormt voor ruimtevaartuigen. Daarom bespreken ruimtevaartorganisaties manieren om ruimtepuin te verwijderen en zijn ze begonnen met het testen daarvan. Ook spannen ze zich in om missies zo te plannen dat objecten die hun doel hebben vervuld, terugkeren in de atmosfeer van de aarde en daar verbranden.

Gerelateerde termen:

• Kunstmatige satelliet
• Ruimtevaartuig

Ruimte

Ruimte heeft twee definities binnen de astronomie: ruimte (of ‘de ruimte’) is alles wat buiten de aarde bestaat; meer technisch gezien zijn het de dimensies lengte, breedte en diepte waarin alle dingen bestaan (in tegenstelling tot tijd, die soms als een vierde dimensie wordt beschouwd).

Gerelateerde termen:

• De ruimte

Crux

Beschrijving: Het Zuiderkruis is de gangbare naam voor het sterrenbeeld Crux op het zuidelijk halfrond. Het bestaat uit vijf met het blote oog zichtbare sterren die een lang kruis vormen, is compact en gemakkelijk te herkennen. Crux beslaat het kleinste gebied van de hemelbol van alle 88 officiële sterrenbeelden.

De helderste ster, Alpha Crucis, is een drievoudig sterrenstelsel, terwijl Beta Crucis een cepheïde-variabele is. Crux bevat ook een prachtige open sterrenhoop, de Jewel Box (NGC 4755).

Crux kan worden gebruikt om het zuiden en de zuidpool van de hemel te vinden. Het staat afgebeeld op de vlaggen van Australië, Brazilië, Nieuw-Zeeland, Papoea-Nieuw-Guinea en Samoa.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Navigatie

Solstice

De as van de aarde staat niet loodrecht op de baan van de aarde rond de zon, maar helt onder een hoek van 23,4 graden ten opzichte van de loodlijn. Als gevolg daarvan varieert de hoek tussen de as van de aarde en onze gezichtslijn naar de zon gedurende een jaar op verschillende punten van de baan. Het praktische effect hiervan is dat voor een waarnemer op aarde het hoogste punt dat de zon op een bepaalde dag boven de horizon bereikt, varieert.

De noordelijke zomerzonnewende, die ook de zuidelijke winterzonnewende is, vindt plaats rond 21 juni en is het moment waarop de zon het hoogst boven de horizon staat op het noordelijk halfrond en tegelijkertijd het laagst op het zuidelijk halfrond.

De zuidelijke zomerzonnewende, die ook de noordelijke winterzonnewende is, vindt plaats rond 21 december en is het moment waarop de zon het hoogst staat op het zuidelijk halfrond en tegelijkertijd het laagst op het noordelijk halfrond.

Gerelateerde termen:

• Equinox
• Rotatie van de aarde
• Ecliptica
• Horizon
• Zon
• Dag
• Aardas

Zonnejaar

Doorverwezen vanaf Zonnejaar

Een jaar is de tijd die de aarde nodig heeft om één keer rond de zon te draaien, maar er zijn verschillende definities voor wat ‘één keer rond’ betekent. De tijd die de zon nodig heeft om van het ene jaar op het andere op precies dezelfde plaats aan de hemel te verschijnen, is één tropisch jaar, ook wel het zonnejaar genoemd, dat ongeveer 365,24 dagen duurt. De tijd die de aarde nodig heeft om één baan te voltooien, met de verre sterren als referentie, is één siderisch jaar.

Het verschil tussen de twee, dat ongeveer 20 minuten bedraagt (waarbij het siderisch jaar iets langer is), is te wijten aan de precessie van de rotatieas van de aarde – het feit dat de rotatieas van de aarde heel langzaam van richting verandert in de ruimte.

Er is ook het anomalistische jaar: op zijn elliptische baan is de aarde soms dichter bij en soms verder van de zon verwijderd. Het anomalistische jaar is de tijd tussen twee opeenvolgende dichtste naderingen (“periheliumpassages”) van de zon.

Voor andere planeten, binnen of buiten het zonnestelsel, wordt hun “jaar” op analoge wijze gedefinieerd, met betrekking tot de banen van deze planeten rond de zon of rond een andere centrale ster.

Gerelateerde termen:

• Baan
• Tijd
• Aardas
• Precessie