Glossarium astronomicum

Lucht

Ook bekend als hemel

De lucht is wat we zien als we buiten zijn, zonder dat ons zicht wordt belemmerd door gebouwen op aarde, als we omhoog kijken of in ieder geval hoger dan de horizon die de grens markeert van wat we kunnen zien van de aarde en aardse bouwwerken. Als we 's nachts naar een heldere hemel kijken, kunnen we verre planeten, sterren en zelfs enkele sterrenstelsels zien (het Andromeda-sterrenstelsel op het noordelijk halfrond en de Magelhaense Wolken op het zuidelijk halfrond). Het fonkelen van de sterren is het bewijs dat we nog steeds door de gassen van de atmosfeer van de aarde kijken. Overdag zorgt het door luchtmoleculen verstrooide zonlicht ervoor dat de lucht blauw kleurt, waardoor we geen zicht hebben op de kosmos. Wolken of mist die de lucht bedekken, verhinderen ons ook om astronomische objecten waar te nemen.

Gerelateerde termen: • Hemelbol • Horizon • Magelhaense Wolken • Nacht

Sirius

Sirius, ook wel de Hondster of Alpha Canis Majoris genoemd, is de ster die voor ons het helderst aan de nachtelijke hemel schijnt. Hij bevindt zich op een afstand van 8,6 lichtjaar van ons in het sterrenbeeld Canis Major, vlakbij Orion. De heldere ster die wij kunnen zien is Sirius A, een ster van het spectrale type A. Sirius A heeft een door zwaartekracht gebonden metgezel, Sirius B, een witte dwergster die in zichtbaar licht erg zwak is, maar in röntgenstraling erg helder. Sirius B is te zwak en te dicht bij Sirius A om met het blote oog te kunnen zien.

Gerelateerde termen:

• A-type ster
• Dubbelster
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Witte dwerg
• Orion
• Röntgenstraling

Siderische tijd

Siderische tijd is een tijdsmeting die is gebaseerd op de rotatie van de aarde ten opzichte van verre sterren aan de nachtelijke hemel. 's Nachts kunnen we zien hoe het patroon van sterren aan de nachtelijke hemel om ons heen draait. Als we een ster kiezen en noteren wanneer deze zijn hoogste positie aan de hemel bereikt, dan zal de ster precies één siderische dag later, namelijk 23 uur, 56 minuten en 4,1 seconden later gemeten met onze klokken, opnieuw die hoogste positie bereiken.

Dit verschilt subtiel van een zonnedag, die de tijd is tussen de lokale middag – gedefinieerd als het moment waarop de zon zijn hoogste punt aan de hemel bereikt – op twee opeenvolgende dagen. De reden hiervoor is dat de aarde om de zon draait. Voor een waarnemer op aarde leidt dit tot extra veranderingen in de positie van de zon aan de hemel in de loop van een jaar. Gedurende de tijd die de aarde nodig heeft om één keer rond te draaien ten opzichte van de verre sterren, is de zon verplaatst en moet de aarde iets meer draaien om deze in te halen. Daarom is een zonnedag iets langer dan een sterrendag.

Sterrentijd is belangrijk voor astronomen, omdat het hen vertelt welke delen van de hemel zich op een bepaald moment overdag of 's nachts boven hun hoofd bevinden, en dus welke objecten kunnen worden waargenomen. In een standaard astronomisch coördinatensysteem, het equatoriale systeem, is de siderische tijd op elke plaats op aarde (met uitzondering van de polen) een hoek, namelijk de rechte klimming (een van de coördinaten die in dat systeem worden gebruikt om locaties aan de hemel te specificeren) van het punt aan de hemel dat zich direct boven ons bevindt. In de praktijk maken hedendaagse astronomen bij hun waarnemingen gebruik van de tijd die wordt gemeten door zeer nauwkeurige atoomklokken, en gebruiken ze vervolgens computers om te berekenen welke kloktijd overeenkomt met welke sterrentijd.

Gerelateerde termen:

• Rotatie van de aarde
• Rechte klimming (RA)
• Zonnedag

Vallende ster

Ook bekend als vuurbal, meteoor of meteorenregen

Een vallende ster (of meteoor) is een fragment van een asteroïde of komeet, of een stuk ruimtepuin, dat de atmosfeer van de aarde of een ander hemellichaam binnenkomt en in brand vliegt door de warmte die ontstaat door wrijving met de atmosfeer. Deze warmte die door wrijving ontstaat, is vergelijkbaar met de manier waarop we onze handen warmen door ze tegen elkaar te wrijven als we het koud hebben. Vallende sterren zijn meestal erg klein, variërend van enkele millimeters tot enkele centimeters. Astronomen noemen ze meteoren. Aan de hand van hun richting, de tijd van het jaar waarin we ze waarnemen en hun kleur kunnen we meer te weten komen over waar ze vandaan komen en waaruit ze bestaan.

De helderste meteoren worden vuurballen genoemd en zijn vaak in de lucht te zien, soms zelfs overdag. Af en toe hebben waarnemers zelfs gemeld dat ze geluiden hebben gehoord terwijl ze door de atmosfeer branden en reizen. Vallende sterren veroorzaken ook ionisatie van de atmosfeer, wat op aarde met radar kan worden waargenomen.

Op aarde zijn vallende sterren het hele jaar door zichtbaar, maar soms komen er in korte tijd veel vallende sterren voor, bijvoorbeeld op dezelfde nacht. Veel van deze meteorenregens komen elk jaar op voorspelbare tijdstippen terug en hebben namen gekregen op basis van het sterrenbeeld waaruit de meteoren lijken te komen (of te stralen). Bekende meteorenregens zijn onder andere de Perseïden en de Leoniden.

Gerelateerde termen:

• Hemellichaam
• Meteoriet
• Meteoroïde

Seizoenen

De as van de aarde staat niet loodrecht op de baan van de aarde rond de zon, maar helt onder een hoek van 23,4 graden. Als gevolg daarvan varieert de schijnbare positie van de zon aan de hemel op een bepaald moment van de dag gedurende het jaar. Wanneer de zon gemiddeld hoger aan de hemel staat, bereikt er meer zonlicht een bepaald gebied op aarde. Gedurende het jaar leidt dit tot warmere en koelere periodes, die meer uitgesproken zijn voor regio's die verder van de evenaar van de aarde liggen, en die seizoenen worden genoemd. De seizoenen op het noordelijk halfrond zijn tegengesteld aan die op het zuidelijk halfrond: de noordelijke zomer, wanneer het noordelijk halfrond maximaal naar de zon is gekanteld, is de zuidelijke winter, waarbij het zuidelijk halfrond van de zon is afgekanteld, en vice versa voor de zuidelijke zomer. Veel delen van de aarde die dicht bij de evenaar liggen, hebben seizoenen die verschillen van het zomer- en winterpatroon dat we zien op gematigde en arctische breedtegraden. Opgemerkt moet worden dat de duur, het begin en het einde van elk seizoen kunnen worden beïnvloed door culturele gebruiken en de tijdsperiode.

Gerelateerde termen:

• Equinox
• Evenaar
• Breedtegraad
• Zonnewende
• Aardas

Scorpius

Beschrijving: Scorpius (de Schorpioen) is een van de 13 sterrenbeelden van de dierenriem. De sterren waaruit dit sterrenbeeld bestaat, bevinden zich in het deel van de hemel dat de ecliptica (het vlak dat wordt bepaald door de baan van de aarde rond de zon) snijdt. In feite snijden alle sterrenbeelden van de dierenriem de ecliptica. Vanaf de aarde kunnen we regelmatig de zon en ook de andere planeten van het zonnestelsel vinden in het sterrenbeeld Scorpius. Het is een van de 88 sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie worden erkend. Scorpius was ook een van de oorspronkelijke 48 sterrenbeelden die door Ptolemaeus werden geïdentificeerd; het werd al meer dan duizend jaar voor hem door de Sumeriërs geïdentificeerd. Andere culturen hebben andere namen voor Scorpius: het staat bekend als Maui's Haak in de Maori- en Polynesische culturen, en inheemse Australische groepen zoals het Yolngu-volk van Arnhem Land identificeren Scorpius zowel als een krokodil als een schorpioen. De helderste ster in het sterrenbeeld is Antares (bekend als alpha Scorpii), een rode reusster op ongeveer 550 lichtjaar van de aarde.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Internationale Astronomische Unie
• Dierenriem

Wetenschappelijk model

Wetenschappelijke modellen kunnen fysisch, wiskundig, conceptueel of analoog zijn en hebben tot doel bepaalde aspecten van een proces, systeem of fenomeen weer te geven en/of te verklaren. Wetenschappelijke modellen kunnen ook worden gebruikt om voorspellingen te doen, hoewel dat niet betekent dat modellen die geen voorspellingen doen, niet wetenschappelijk zijn. Wetenschappelijke modellen zijn niet altijd bedoeld als ‘feitelijke’ weergaven van de wereld, maar zijn eerder hulpmiddelen waarmee we concepten kunnen onderzoeken die anders abstract, ongrijpbaar en moeilijk te begrijpen zouden zijn. Een voorbeeld hiervan is het geocentrische model: hoewel dit model niet de werkelijkheid van het zonnestelsel weergeeft, wordt het gebruikt bij het bespreken van ideeën met betrekking tot de hemelbol. Soms zijn er meerdere modellen nodig om een concept volledig te verklaren.

Gerelateerde termen:

• Wetenschap • Wetenschappelijke methode

Wetenschappelijke methode

De wetenschappelijke methode wordt vaak ten onrechte voorgesteld als een lineair proces, maar in werkelijkheid is deze dynamisch en gelaagd. Er bestaat geen universele of vaste wetenschappelijke methode en de methoden die wetenschappers gebruiken om de fysieke wereld te onderzoeken, variëren. Belangrijke aspecten van een wetenschappelijke benadering zijn onder meer het belang en de noodzaak van empirische gegevens ter ondersteuning van theorieën, en dat de resultaten reproduceerbaar moeten zijn en door andere onderzoekers moeten worden gecontroleerd. De wetenschappelijke methode omvat een reeks methodologische benaderingen die worden ondersteund door filosofische principes en kan enkele kenmerkende eigenschappen hebben, zoals experimenten, systematische observatie of op bewijs gebaseerde verklaringen, maar is niet beperkt tot deze. Er is geen enkele, universele manier om wetenschap te bedrijven en de doelstellingen van het onderzoek bepalen de methode. De natuur is complex en één universele onderzoeksmethode zal niet voldoende zijn om haar mysteries te ontrafelen.

Gerelateerde termen:

• Wetenschap
• Wetenschappelijk model

Wetenschap

Het woord wetenschap is afgeleid van het Latijnse scientia, wat kennis betekent. In de moderne context verwijst wetenschap echter naar de disciplines en subdisciplines die kennis ontwikkelen door gebruik te maken van gegevens uit experimenten en observaties. Elke wetenschappelijke discipline kan zijn eigen methoden en benaderingen hebben, maar ze hebben overeenkomsten, waaronder objectiviteit, logica, rationeel denken en het geven van op bewijs gebaseerde verklaringen voor de onderliggende fysische mechanismen van verschijnselen en objecten. Wetenschap is dus niet gebaseerd op geloof of autoriteit; wetenschap corrigeert zichzelf aan de hand van experimenten en observaties. Wetenschap kan ook verwijzen naar de verzameling kennis met betrekking tot een bepaalde discipline.

Gerelateerde termen:

• Wetenschappelijke methode
• Wetenschappelijk model

Saturnus

Saturnus is de zesde planeet vanaf de zon en de op één na grootste planeet qua omvang en massa. Het is een gasreus met een diameter van 120.000 kilometer (km), 9,4 keer de straal van de aarde. Saturnus heeft de laagste dichtheid van alle planeten in het zonnestelsel en is minder dicht dan water op aarde. De massa is 95 keer zo groot als die van de aarde.

De typische afstand tot de zon is 1,4 miljard km, ongeveer 9,5 astronomische eenheden (afstand tussen de aarde en de zon). Saturnus doet er 29,4 jaar over om een baan om de zon te voltooien. Astronomen hebben meer dan 140 manen of natuurlijke satellieten ontdekt die rond Saturnus draaien. Van deze manen is Titan de grootste en de enige maan in het zonnestelsel met een significante atmosfeer.

Saturnus, genoemd naar de Romeinse god van de landbouw, staat bekend als de parel van het zonnestelsel. Hij is met het blote oog te zien als een matte lichtpunt in de lucht. Hoewel hij meer dan een miljard kilometer van de aarde verwijderd is, zijn de prachtige ringen die hem omringen met een kleine telescoop te zien.

Gerelateerde termen:

• Astronomische eenheid
• Gasreus
• Reuzenplaneet
• Buitenplaneten
• Ring
• Zonnestelsel
• Titan