Glossarium astronomicum

Kwartiermaan

Zie ook Maanfase

Maanfase verwijst naar de positie van de maan in zijn baan rond de aarde. De veranderende positie van de maan zorgt ervoor dat de verlichte helft van de maan die vanaf de aarde zichtbaar is, in de loop van een maanmaand verandert. Behalve tijdens maansverduisteringen wordt altijd de helft van de maan door de zon verlicht. Op aarde zien we verschillende delen van de maan verlicht terwijl deze in zijn baan om ons heen beweegt. De maanmaand begint en eindigt in dezelfde fase.

In een fase van 0 graden, “nieuwe maan” genoemd, staat de maan zo dicht bij de zon als hij in die baan kan staan. In die fase is de verlichte kant van de maan van de aarde afgekeerd en lijkt de maan donker. De grootte van het verlichte deel van de maan neemt geleidelijk toe (wassende fase) en wordt een sikkel.

De eerste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt te zijn, in de volksmond bekend als halve maan) vindt plaats op 90 graden vanaf het startpunt. Het verlichte deel van de maan blijft toenemen en wordt gibbous (convex of bolvormig). De volle maan vindt plaats op 180 graden. Na dit punt begint de vorm geleidelijk af te nemen (afnemende fase), wat resulteert in een gibbous maan, de laatste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt, dit wordt in de volksmond halfmaan genoemd) op 270 graden vanaf het begin, de sikkelmaan, en eindigend als een nieuwe maan op 360 graden. Hoewel de helft van de maan verlicht lijkt bij fasen van 90 en 270 graden, zijn het de tegenovergestelde zijden die verlicht zijn.

Gerelateerde termen:

• Maand • Fase

Pulsar

Een pulsar is een snel roterende neutronenster waarvan de intense magnetische velden twee intense stralingsbundels in tegengestelde richtingen produceren. Deze straling kan door radiotelescopen worden gedetecteerd als een korte puls wanneer deze langs onze gezichtslijn trekt. Pulsars hebben een diameter van ongeveer 10-20 kilometer en een typische massa van ongeveer anderhalf keer die van onze zon. Ze draaien ongeveer één tot enkele honderden keren per seconde en kunnen fungeren als zeer nauwkeurige hemelse klokken. Sommige pulsars zijn gedetecteerd als bronnen van gammastraling of röntgenstraling.

Er zijn meer dan 3000 gedetecteerd in ons melkwegstelsel. Daarnaast zijn er ook ongeveer 30 gedetecteerd buiten de Melkweg, in de Magelhaense Wolken. Pulsars zijn nuttig als sondes voor het interstellaire medium, als test voor de algemene relativiteitstheorie en mogelijk ook voor het detecteren van zwaartekrachtgolven van samensmeltingen van zwarte gaten.

Gerelateerde termen:

• Gammastraling
• Neutronenster
• Radioastronomie
• Interstellair medium
• Magnetisch veld
• Röntgenstraling

Proxima Centauri

Proxima Centauri, ook bekend als Alpha Centauri C, is de ster die het dichtst bij de zon staat, op een afstand van 4,24 lichtjaar (1,302 parsec) of ongeveer 40 biljoen kilometer. Het is een rode dwergster, kleiner dan de zon in omvang en massa, en daarom te zwak om met het blote oog te zien. Op het moment van schrijven is er één bevestigde planeet die rond Proxima Centauri draait. Deze planeet is Proxima Centauri b genoemd en draait in de zogenaamde bewoonbare zone van de ster. Twee andere kandidaat-planeten, Proxima Centauri c en d, zijn nog niet bevestigd. Samen met Alpha Centauri A en B vormt Proxima Centauri het Alpha-Centauri-sterrenstelsel, dat bestaat uit drie sterren die door zwaartekracht aan elkaar gebonden zijn.

Gerelateerde termen:

• Exoplaneet
• Rode dwerg
• M-type ster

Protoster

Een protoster is een vroeg stadium in het proces van stervorming. Het is een grote massa gas en stof die is ontstaan als gevolg van de samentrekking van een gigantische moleculaire wolk in het interstellaire medium. Als de wolk instort, wordt zwaartekracht omgezet in warmte, waardoor de nog in vorming zijnde protoster wordt opgewarmd. Deze fase kan 105 tot 107 jaar duren, afhankelijk van de massa van de ster, waarbij zwaardere sterren sneller worden gevormd. Het begint met een toename van de dichtheid in de kern van de moleculaire wolk en eindigt met de vorming van een pre-hoofdreeksster. Pre-hoofdreekssterren met een vergelijkbare massa als de zon staan bekend als T-Tauri-sterren. Zodra waterstoffusie in de kern van een ster ontbrandt, begint deze energie te produceren en wordt het een hoofdreeksster.

Gerelateerde termen:

• Hoofdreeks
• Stervorming
• Interstellair medium
• Moleculaire wolk

Proton

Een proton is een subatomair deeltje met een positieve elektrische lading. Protonen zijn, samen met neutronen, een van de belangrijkste bestanddelen van atoomkernen. Het aantal protonen is het ‘atoomnummer’ van een kern, en elk atoom met een specifiek atoomnummer komt overeen met een specifiek chemisch element. De atoomkern van waterstof bestaat uit één enkel proton, en de meest elementaire kernfusiereactie in een ster vindt plaats wanneer twee protonen met elkaar in botsing komen, waarbij één van beide vervalt en een deuteron wordt gevormd, bestaande uit één proton en één neutron. Protonen komen ook voor in de hoogenergetische kosmische straling die ons vanuit de ruimte bereikt.

Gerelateerde termen:

• Atoom • Kosmische straling • Waterstof • Kernfusie • Kern • Kosmische straling astronomie • Elektron

Polaris

Ook bekend als alpha Ursae Minoris, Noordster of Poolster

Polaris is de dichtstbijzijnde heldere ster (binnen één graad) bij de hemelse noordpool. De officiële benaming is α Ursae Minoris, maar de ster staat algemeen bekend als Polaris, de Noordster of de Poolster. Alle sterren van het noordelijk halfrond lijken om deze ster te draaien, waardoor het een uitstekend vast punt is voor het uitvoeren van metingen voor navigatie en astrometrie. De hoogte boven de horizon geeft de geschatte breedtegraad van de observatieplaats aan. De positie op de hemelbol verandert echter langzaam door de precessie van de rotatieas van de aarde, waardoor Polaris over enkele eeuwen niet meer de locatie van de hemelse noordpool zal aangeven.

Polaris is een drievoudig sterrenstelsel, bestaande uit de primaire ster, een gele superreus met de naam Polaris Aa, die in een baan draait om een kleinere metgezel, Polaris Ab, een zeer nabije hoofdreeksster; het paar heeft een verre metgezel, Polaris B, een hoofdreeksster die op een afstand van 2400 astronomische eenheden draait (de omlooptijd is ongeveer 29,3 jaar). Polaris B kan met een bescheiden telescoop worden waargenomen. De Hubble-ruimtetelescoop kon alle drie de leden van het Polaris-drievoudige stelsel waarnemen. De schijnbare visuele magnitude van Polaris fluctueert omdat Polaris Aa een cepheïde-variabele is. Het Polaris-stelsel bevindt zich op ongeveer 447 lichtjaar van de aarde.

Poolas

Zie ook rotatie van de Aarde

De aarde heeft twee gelijktijdige bewegingen: een dagelijkse rotatie rond haar as en een jaarlijkse omwenteling (baan) rond de zon. De rotatie van de aarde rond haar as resulteert in het fenomeen van dag en nacht, aangezien de locatie van een bepaalde plaats ten opzichte van de zon geleidelijk en regelmatig verandert gedurende een cyclus van 24 uur, terwijl de aarde van west naar oost draait.

Gerelateerde termen:

• As
• Zonneweg (dagboog)
• Nacht
• Rotatie

Pluto

Pluto is een van de hemellichamen in ons zonnestelsel. Het bevindt zich in de Kuipergordel, voorbij de baan van Neptunus. Vroeger stond het bekend als de negende planeet van het zonnestelsel, maar in 2006 werd het geherclassificeerd als dwergplaneet. Hij werd in 1930 ontdekt door Clyde Tombaugh.

De gemiddelde afstand van Pluto tot de zon is 6 miljard kilometer (km) en zijn straal is 1185 km (kleiner dan de maan van de aarde). Een jaar op Pluto duurt 247,9 aardse jaren en een dag op Pluto duurt 6,4 aardse dagen.

De New Horizon-missie van NASA was het eerste ruimtevaartuig dat in 2015 langs Pluto vloog en de eerste gedetailleerde beelden van het oppervlak en de atmosfeer leverde. Het oppervlak van Pluto is zo koud dat er maar heel weinig waterstof in gasvorm kan voorkomen. De schaarse atmosfeer van Pluto bestaat voornamelijk uit stikstof en het oppervlak bestaat uit grote vlaktes van bevroren stikstof. De atmosfeer strekt zich uit tot een afstand van 1600 km. Pluto bestaat uit gesteente (70%) en ijs (30%). Het heeft vijf bekende manen: Charon, Styx, Nix, Kerberos en Hydra.

Gerelateerde termen:

• Hemellichaam
• Dwergplaneet
• Kuipergordel
• Neptunus
• Zonnestelsel

Plasma

Plasma is een quasi-neutraal (d.w.z. ladingsgebalanceerd) gas waarin een aanzienlijk deel van de deeltjes bestaat uit positieve ionen en negatieve elektronen, vaak vermengd met moleculen en neutrale atomen. De eigenschappen van plasma verschillen zo sterk van die van gewone neutrale gassen dat plasma wordt beschouwd als een “vierde toestand van materie”. De positieve ionen en negatieve elektronen zorgen ervoor dat plasma elektriciteit kan geleiden. Plasma kan ontstaan bij hoge temperaturen (zoals in sterren) of door foto-ionisatie (zoals in interstellair gas). Plasma komt voor in sterren, het interstellaire medium, in de ruimte tussen de planeten in het zonnestelsel in de vorm van de zonnewind, binnen de magnetosfeer van planeten en in de ruimte tussen sterrenstelsels. Naar schatting bevindt meer dan 99% van de gewone materie in het waarneembare heelal (met uitzondering van donkere materie en donkere energie) zich in de plasmatoestand.

Gerelateerde termen:

• Donkere energie
• Donkere materie
• Gas
• Ion
• Elektron
• Interstellair medium

Planetaire wetenschap

Planetaire wetenschap is de tak van de wetenschap die zich bezighoudt met de aard, oorsprong en evolutie van planeten in ons zonnestelsel en daarbuiten.

Gerelateerde termen:

• Zonnestelsel