Glossarium astronomicum

Planetaire nevel

Een planetaire nevel is een wolk van gas en stof die afkomstig is van de buitenste lagen van een stervende ster en zich uitbreidt in het algemene interstellaire medium. Het gas, dat wordt geactiveerd door ultraviolet licht van de stervende ster, gloeit met een emissielijnspectrum. Sommige planetaire nevels zijn ongeveer bolvormig en kunnen er in een kleine telescoop uitzien als een planeet, maar hun aard is totaal anders. Andere planetaire nevelen zijn niet bolvormig, vanwege de rotatie van de ster, het magnetisch veld of de dubbelsterren.

Gerelateerde termen:

• Stof
• Gas
• Nevel
• Sterevolutie
• Magnetisch veld
• Rotatie

Planetarium

Een planetarium is een theater met gespecialiseerde apparatuur die kan worden gebruikt voor het visualiseren van astronomische verschijnselen. De meeste planetaria bestaan uit gespecialiseerde projectieapparatuur en een halfronde koepel. Wanneer sterren en planeten op de koepel worden geprojecteerd, zit het publiek onder een kunstmatige nachtelijke hemel. Traditionele, optomechanische projectoren zijn speciaal gebouwd voor het simuleren van de nachtelijke hemel. Digitale planetaria maken daarentegen gebruik van een of meer “gespecialiseerde beamers”, die niet alleen de nachtelijke hemel kunnen projecteren, maar ook elk soort bewegend beeld. Dit maakt “full dome-films” mogelijk, niet alleen over astronomie, maar ook over andere onderwerpen – het publiek kan bijvoorbeeld reizen in een virtueel ruimteschip, maar ook de microwereld van het menselijk DNA verkennen.

Planeetvorming

Wanneer een kosmische gaswolk instort en een ster vormt, wordt die ontluikende ster omringd door een wervelende schijf van gas en stof. Dit is een protoplanetaire schijf, waar planeten worden gevormd: met ijs bedekte stofdeeltjes kleven aan elkaar en vormen iets grotere klonten, die blijven groeien. Er zijn nog steeds open vragen over hoe de volgende fasen verlopen: wat is bijvoorbeeld de rol van turbulente gasbewegingen bij het dichter bij elkaar brengen van die klonten? Uiteindelijk ontstaan er zogenaamde planetesimalen met een omvang van meer dan een kilometer. Sommige daarvan worden door hun eigen zwaartekracht samengehouden en vormen grotere planeten, andere blijven achter als de eerste asteroïden. Sommige protoplaneten slagen erin grote hoeveelheden gas naar zich toe te trekken en worden gasreuzen. Andere protoplaneten in koude gebieden ver van de centrale ster zullen samen met gas grote hoeveelheden bevroren materiaal aantrekken en ijzige reuzen worden. Andere, met minder gas, worden terrestrische planeten.

Gerelateerde termen:

• Schijf • Stof • Gasreus • IJsreus • Planeet • Protoster • Terrestrische planeet

Planeet

Een planeet wordt door de Internationale Astronomische Unie gedefinieerd als een hemellichaam dat in een baan rond een ster of het overblijfsel van een ster draait, dat groot genoeg is om door zijn eigen zwaartekracht bijna rond van vorm te zijn, maar niet massief genoeg om thermonucleaire fusie in zijn kern te laten plaatsvinden. Het moet ook groot genoeg zijn om met zijn zwaartekracht andere objecten te verwijderen die dicht langs zijn baan rond de ster komen. Daarom zijn het koude hemellichamen (in vergelijking met sterren) die alleen in het zichtbare spectrum schijnen door het licht dat door hun sterren wordt weerkaatst, maar ze zenden wel licht uit in infrarode golflengten. In ons zonnestelsel draaien acht planeten rond de zon. Planeten kunnen in principe rotsachtige objecten zijn, zoals de binnenplaneten – Mercurius, Venus, Aarde en Mars – of voornamelijk vloeistof en gas met een kleine vaste kern, zoals de buitenplaneten – Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus.

Planeten buiten het zonnestelsel worden exoplaneten genoemd, of kortweg exoplaneten.

Gerelateerde termen:

• Aarde
• Exoplaneet
• Gasreus
• Reuzenplaneet
• IJsreus
• Internationale Astronomische Unie
• Jupiter
• Mars
• Mercurius
• Neptunus
• Kernfusie
• Buitenplaneten
• Saturnus
• Zonnestelsel
• Terrestrische planeet
• Uranus
• Venus

Pisces

Pisces - Vissen is een sterrenbeeld in de dierenriem, d.w.z. dat de sterren waaruit dit sterrenbeeld bestaat zich bevinden in het deel van de hemel dat de ecliptica snijdt – het vlak dat wordt bepaald door de baan van de aarde rond de zon. Daarom kunnen we vanuit ons standpunt hier op aarde regelmatig de zon en ook de andere planeten in het zonnestelsel in dit sterrenbeeld vinden. In het geval van de zon is dit van ongeveer half maart tot half april, inclusief de tijd van de maart-equinox. (Als de zon daar staat, kunnen we de sterren van het sterrenbeeld natuurlijk niet zien.) Vissen is een van de 88 moderne sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie zijn gedefinieerd, maar het gaat veel verder terug – het was al een van de 48 sterrenbeelden die door de 2e-eeuwse astronoom Claudius Ptolemaeus werden genoemd.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Ecliptica
• Internationale Astronomische Unie
• Dierenriem

Fotosfeer

De fotosfeer (“lichtbol”) is de laag van een ster waaruit het licht dat we waarnemen voortkomt. Licht dat wordt uitgezonden vanuit diepere, dichtere lagen wordt geabsorbeerd voordat het uit de ster kan ontsnappen. Hogere lagen zijn minder dicht en zenden geen noemenswaardig licht uit.

Gerelateerde termen:

• Ster

Foton

De term foton komt van het Griekse woord phōs, wat licht betekent, en wordt daarom synoniem en door elkaar gebruikt met licht. Wanneer astronomen het over licht hebben, bedoelen ze alle soorten elektromagnetische straling, van radiogolven tot gammastraling.

Een foton is een fundamenteel deeltje, drager van de elektromagnetische kracht, en wordt beschouwd als het kleinste pakketje (quanta) elektromagnetische energie. De hoeveelheid energie die bij een foton met een bepaalde frequentie hoort, is evenredig aan deze frequentie en omgekeerd evenredig aan de golflengte.

Volgens de moderne opvattingen is een foton niet alleen een deeltje, maar ook een golf. In de astronomie zijn fotonen van fundamenteel belang voor ons vermogen om verschillende aspecten van het heelal en de objecten daarin te observeren en te meten.

Gerelateerde termen:

• Elektromagnetische straling

Fotometrie

De term fotometrie is afgeleid van het Griekse phōs, wat licht betekent, en metro, wat meten betekent. Hoewel er verschillende soorten fotometrie bestaan, bestaat de basismethode uit het meten van de intensiteit van het licht (fotonen) dat door verschillende astronomische objecten wordt uitgestraald. Het licht van objecten gaat door speciale filters (ook wel passbanden genoemd) en dat licht wordt vastgelegd op een digitaal apparaat, zoals een camera-CCD. Afzonderlijke passbands bestrijken verschillende golflengtebereiken, waaronder infrarood, zichtbaar en ultraviolet. Astronomische telescopen hebben vaak filtergroepen, die fotometrische systemen worden genoemd. Enkele veelgebruikte systemen zijn UBVRI, JHK en ugriz. Met fotometrie kunnen verschillende fysische kenmerken van astronomische objecten worden gemeten, bijvoorbeeld temperatuur, kleur en veranderingen in helderheid.

Foto-elektrisch effect

Wanneer licht of andere elektromagnetische straling op een materiaal valt, kunnen er, afhankelijk van het materiaal en de frequentie van het licht, elektronen vrijkomen: dit is het foto-elektrisch effect. Dit kan worden verklaard door licht te beschouwen als deeltjes of energiepakketjes die fotonen worden genoemd. Voor materialen, meestal metalen, moet de frequentie van het licht hoger zijn dan een drempelfrequentie (kenmerkend voor het materiaal) om de emissie van deze foto-elektronen te laten plaatsvinden. Hun maximale energie wordt bepaald door de frequentie; een verhoging van de frequentie van het licht leidt tot een toename van de maximale kinetische energie van de elektronen. Bij een toename van de intensiteit van monochromatisch licht komen er meer elektronen vrij, maar hun maximale kinetische energie verandert niet. Dit komt doordat de intensiteit van het licht recht evenredig is met het aantal fotonen.

Gerelateerde termen:

• Elektron

Fase

In de astronomie verwijst fase naar de toestand van gedeeltelijke verlichting van een maan of planeet ten opzichte van een specifieke waarnemer. Een verre lichtbron verlicht doorgaans slechts de helft van het oppervlak van een bolvormig lichaam; de rest blijft donker. Op dezelfde manier is slechts ongeveer de helft van het oppervlak van een bolvormig lichaam zichtbaar voor een verre waarnemer. De fase geeft aan welk deel van het oppervlak dat zichtbaar is voor de waarnemer verlicht is. Deze verandert naarmate de relatieve posities van het object, de waarnemer en de lichtbron veranderen.

De bekendste voorbeelden zijn de fasen van de maan. De relatieve posities van de maan, de aarde als locatie van de waarnemer en de zon als lichtbron veranderen naarmate de maan in ongeveer een maand tijd rond de aarde draait. Daarom zal een waarnemer op aarde in die periode verschillende fasen van de maan zien. De fase waarin het hele oppervlak van de maan dat in het gezichtsveld van de waarnemer ligt, verlicht is, wordt “volle maan” genoemd; wanneer er geen verlichte oppervlaktegebieden zichtbaar zijn, hebben we “nieuwe maan”. De twee half verlichte fasen worden respectievelijk ‘eerste’ of “tweede kwartier” genoemd. Minder dan de helft verlichting zorgt voor een “sikkel (maan)”.

Fasen zijn ook te zien bij planeten in het zonnestelsel (vooral bij Mercurius en Venus) en worden verondersteld te bestaan bij exoplanetenstelsels. Bij de maan zijn zelfs de niet-verlichte delen niet volledig donker: ze reflecteren het licht dat vanaf de aarde op hen valt, een fenomeen dat bekend staat als aardeschijn en voor het eerst werd beschreven door Leonardo da Vinci.

Gerelateerde termen:

• Maanfase • Schaduw