Glossarium astronomicum

Zonsverduistering

Een zonsverduistering vindt plaats wanneer de aarde, de maan en de zon op één lijn staan, met de maan tussen de aarde en de zon. Wanneer we vanaf het aardoppervlak kijken, bedekt de maanschijf de zonneschijf aan de hemel; vanuit de ruimte kunnen we de schaduw van de maan over de zonovergoten kant van de aarde zien bewegen.

Er zijn verschillende soorten zonsverduisteringen. Totale zonsverduisteringen, waarbij de schijf van de maan de zon volledig bedekt; gedeeltelijke zonsverduisteringen, waarbij zelfs bij maximale verduistering slechts een deel van de zonneschijf wordt bedekt; en ringvormige zonsverduisteringen, waarbij de maan verder weg staat dan gemiddeld en daardoor kleiner lijkt dan normaal, waardoor zelfs bij maximale verduistering een ring van de zonneschijf zichtbaar blijft.

Tijdens een totale zonsverduistering wordt het donkerste punt van de schaduw van de maan op de aarde de “umbra” genoemd, en de rand van de schaduw de “penumbra”. Waarnemers in de umbra zien een totale verduistering, terwijl waarnemers in de penumbra een gedeeltelijke verduistering zien.

Gerelateerde termen:

• Verduistering
• Maan
• Zon
• Schaduw

Maan

De maan is een hemellichaam dat zelf geen licht uitstraalt, maar het zonlicht weerkaatst dat erop valt. Dit zorgt voor de karakteristieke fasen van de maan. De maan is de enige grote natuurlijke satelliet van de aarde en staat op de vijfde plaats van de natuurlijke satellieten van het zonnestelsel wat betreft grootte en massa.

“Maan” wordt met een hoofdletter geschreven om het te onderscheiden van andere natuurlijke satellieten, of manen, in het zonnestelsel en daarbuiten. In vergelijking met andere manen in het zonnestelsel heeft de maan de grootste omvang in verhouding tot de grootte van de planeet waar hij omheen draait. De maan volgt een elliptische baan rond de aarde, op een gemiddelde afstand van 384.000 kilometer (km) van de aarde. Hij heeft geen atmosfeer en bestaat uit vergelijkbare materialen als de aarde, met een ijzerrijke kern en rotsachtige buitenlagen. De gelijkenis is geen toeval: voor zover wij weten, is de maan ontstaan uit het puin van de botsing tussen de aarde en een planeet ter grootte van Mars, ongeveer 4,5 miljard jaar geleden; het grootste deel van het materiaal is afkomstig uit de oorspronkelijke mantel van de aarde.

Het oppervlak van de maan heeft donkere gebieden, mare genaamd, lichtere hooglanden en is bezaaid met kraters. Het oppervlak van de maan is 3,79 x 107 vierkante kilometer, het volume is 2,20 x 1010 kubieke kilometer en de massa is 7,35 x 1022 kilogram (kg). De exacte waarde van de omlooptijd van de maan rond de aarde hangt af van het referentiekader: ten opzichte van de verre sterren voltooit hij elke 27,3 dagen een baan (“siderische periode”). Voor een waarnemer op aarde is de tijd tussen twee nieuwe manen 29,5 dagen (“synodische periode”).

Gerelateerde termen:

• Maand
• Manen
• Synchrone rotatie

Galileïsche manen

De Galileïsche manen zijn de vier grootste en helderste manen die rond de planeet Jupiter draaien: Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Het dichtst bij Jupiter staat Io, dat honderden actieve vulkanen heeft. De belangrijkste reden voor het vulkanisme op Io is dat Io wordt ‘gekneed’ door de getijde-effecten van de zwaartekracht van Jupiter. Het hele oppervlak van Europa is bedekt met ijs. Onder het ijs bevindt zich vermoedelijk een oceaan van vloeibaar water, die een van de beste kandidaten is voor het herbergen van leven buiten de aarde in het zonnestelsel. Ganymedes is de grootste maan in ons zonnestelsel en ook de maan met de grootste massa, twee keer zo groot als de maan van de aarde. Callisto is bijna precies even groot als de planeet Mercurius, maar heeft slechts ongeveer een derde van de massa van Mercurius.

De vier Galileïsche manen werden in 1610 ontdekt door Galileo Galilei, als een van de vele ontdekkingen in Galilei's baanbrekende campagne om een telescoop te gebruiken voor astronomische waarnemingen. Galilei kon aantonen dat de vier manen in de loop van de tijd rond Jupiter draaien als een miniatuur zonnestelsel. Dit was een duidelijk bewijs dat astronomische objecten ook om een ander centrum dan de aarde kunnen draaien. Deze waarneming speelde een belangrijke rol in de verschuiving van de wetenschappelijke consensus van een aardgericht (geocentrisch) naar een zongericht (heliocentrisch) beeld van het zonnestelsel.

Gerelateerde termen:

• Io
• Jupiter
• Manen
• Getijdenvergrendeling

Aarde

De aarde is de derde planeet vanaf de zon en de op vier na grootste planeet in het zonnestelsel. Het is een rotsachtige, aardse planeet met een straal van ongeveer 6400 kilometer (km). Hij heeft een massa van ongeveer zes biljoen biljoen kilogram.

De typische afstand van de aarde tot de zon is ongeveer 150 miljoen kilometer. Dit wordt gedefinieerd als één astronomische eenheid. De aarde doet er 365,26 dagen over om rond de zon te draaien. De aarde heeft één natuurlijke satelliet, de maan.

Op aarde leven miljoenen soorten levende wezens, waaronder mensen; het is tot op heden de enige plek in het heelal waarvan bekend is dat er leven is. Men denkt dat de aarde ongeveer 4,54 miljard jaar geleden is ontstaan. De aarde heeft een atmosfeer en magnetosfeer die schadelijke straling tegenhouden en daardoor de vermenigvuldiging van levende organismen mogelijk maken. De aarde heeft ook veel oppervlaktewater (de enige planeet in het zonnestelsel die dit heeft), waardoor de aarde een blauwe kleur heeft.

Gerelateerde termen:

• Astronomische Eenheid
• Maan
• Zonnestelsel
• Aardse Planeet

Krater

Een krater is een cirkelvormige holte in het oppervlak van een vaste planeet, maan of ander klein object in de ruimte. Sommige kraters zijn vulkanisch, vooral op aarde en Venus, maar de meeste zijn inslagkraters, veroorzaakt door de inslag van een grote ruimterots of komeetkern. Er zijn tientallen inslagkraters op het oppervlak van de aarde en duizenden op de maan. De maria, de grote, donkere, cirkelvormige structuren op de maan, zijn gigantische inslagkraters die miljarden jaren geleden zijn gevormd en vervolgens zijn gevuld met lava, dat inmiddels is gestold.

Gerelateerde termen:

• Inslagkraters
• Maan

Apollo

Het woord Apollo heeft twee betekenissen in de astronomie. De eerste verwijst naar het Apolloprogramma dat de eerste mensen op het maanoppervlak zette. Deze missies werden voornamelijk aangedreven door de Saturn V-raket. In totaal werden er veertien genummerde missies gelanceerd (Apollo 4-17); elf missies waren bemand, waarvan er negen naar de maan gingen, waarvan er zes op de maan landden en de andere drie in een baan om de maan draaiden.

Aan de andere kant staat een groep aardscheerders ook bekend als Apollo, vernoemd naar de asteroïde (1862) Apollo. Deze groep asteroïden wordt gekenmerkt door een halve lange as die groter is dan de afstand aarde-zon van één astronomische eenheid (AE) en met periheliumafstanden van minder dan 1 AE. Dit betekent dat Apollo-asteroïden zich tijdens hun baan van binnen de aardbaan naar buiten de aardbaan bewegen, hoewel deze asteroïden zelden in de buurt van de aarde zelf komen.

Gerelateerde termen:

• Astronomische eenheid
• Maan
• Aardscheerders
• Perihelium
• Raket
• Ruimtevaartuig
• Halve lange as

Zonsverduistering

Een zonsverduistering treedt op wanneer de aarde, de maan en de zon in een rechte lijn staan, met de maan tussen de aarde en de zon. Vanaf het aardoppervlak bedekt de maanschijf de zonneschijf aan de hemel; vanuit de ruimte kunnen we de schaduw van de maan over de zonovergoten kant van de aarde zien bewegen.

Er zijn verschillende soorten zonsverduisteringen. Totale zonsverduisteringen, wanneer de maanschijf de zon volledig bedekt; gedeeltelijke zonsverduisteringen, wanneer slechts een fractie van de zonneschijf bedekt is, zelfs bij maximale zonsverduistering; en ringvormige zonsverduisteringen, wanneer de maan verder weg staat dan gemiddeld en daardoor kleiner lijkt dan normaal, waardoor een ring van de zonneschijf zichtbaar blijft, zelfs bij maximale zonsverduistering.

Tijdens een totale zonsverduistering wordt het donkerste punt van de maanschaduw op aarde de "umbra" genoemd, en de rand van de schaduw de "penumbra". Waarnemers in de schaduw zien een totale zonsverduistering, terwijl waarnemers in de bijschaduw een gedeeltelijke zonsverduistering zien.

Gerelateerde termen:

• Eclips
• Maan
• Zon
• Schaduw