Glossarium astronomicum

Pulsar

Een pulsar is een snel roterende neutronenster waarvan de intense magnetische velden twee intense stralingsbundels in tegengestelde richtingen produceren. Deze straling kan door radiotelescopen worden gedetecteerd als een korte puls wanneer deze langs onze gezichtslijn trekt. Pulsars hebben een diameter van ongeveer 10-20 kilometer en een typische massa van ongeveer anderhalf keer die van onze zon. Ze draaien ongeveer één tot enkele honderden keren per seconde en kunnen fungeren als zeer nauwkeurige hemelse klokken. Sommige pulsars zijn gedetecteerd als bronnen van gammastraling of röntgenstraling.

Er zijn meer dan 3000 gedetecteerd in ons melkwegstelsel. Daarnaast zijn er ook ongeveer 30 gedetecteerd buiten de Melkweg, in de Magelhaense Wolken. Pulsars zijn nuttig als sondes voor het interstellaire medium, als test voor de algemene relativiteitstheorie en mogelijk ook voor het detecteren van zwaartekrachtgolven van samensmeltingen van zwarte gaten.

Gerelateerde termen:

• Gammastraling
• Neutronenster
• Radioastronomie
• Interstellair medium
• Magnetisch veld
• Röntgenstraling

Protoster

Een protoster is een vroeg stadium in het proces van stervorming. Het is een grote massa gas en stof die is ontstaan als gevolg van de samentrekking van een gigantische moleculaire wolk in het interstellaire medium. Als de wolk instort, wordt zwaartekracht omgezet in warmte, waardoor de nog in vorming zijnde protoster wordt opgewarmd. Deze fase kan 105 tot 107 jaar duren, afhankelijk van de massa van de ster, waarbij zwaardere sterren sneller worden gevormd. Het begint met een toename van de dichtheid in de kern van de moleculaire wolk en eindigt met de vorming van een pre-hoofdreeksster. Pre-hoofdreekssterren met een vergelijkbare massa als de zon staan bekend als T-Tauri-sterren. Zodra waterstoffusie in de kern van een ster ontbrandt, begint deze energie te produceren en wordt het een hoofdreeksster.

Gerelateerde termen:

• Hoofdreeks
• Stervorming
• Interstellair medium
• Moleculaire wolk

Proton

Een proton is een subatomair deeltje met een positieve elektrische lading. Protonen zijn, samen met neutronen, een van de belangrijkste bestanddelen van atoomkernen. Het aantal protonen is het ‘atoomnummer’ van een kern, en elk atoom met een specifiek atoomnummer komt overeen met een specifiek chemisch element. De atoomkern van waterstof bestaat uit één enkel proton, en de meest elementaire kernfusiereactie in een ster vindt plaats wanneer twee protonen met elkaar in botsing komen, waarbij één van beide vervalt en een deuteron wordt gevormd, bestaande uit één proton en één neutron. Protonen komen ook voor in de hoogenergetische kosmische straling die ons vanuit de ruimte bereikt.

Gerelateerde termen:

• Atoom • Kosmische straling • Waterstof • Kernfusie • Kern • Kosmische straling astronomie • Elektron

Polaris

Ook bekend als alpha Ursae Minoris, Noordster of Poolster

Polaris is de dichtstbijzijnde heldere ster (binnen één graad) bij de hemelse noordpool. De officiële benaming is α Ursae Minoris, maar de ster staat algemeen bekend als Polaris, de Noordster of de Poolster. Alle sterren van het noordelijk halfrond lijken om deze ster te draaien, waardoor het een uitstekend vast punt is voor het uitvoeren van metingen voor navigatie en astrometrie. De hoogte boven de horizon geeft de geschatte breedtegraad van de observatieplaats aan. De positie op de hemelbol verandert echter langzaam door de precessie van de rotatieas van de aarde, waardoor Polaris over enkele eeuwen niet meer de locatie van de hemelse noordpool zal aangeven.

Polaris is een drievoudig sterrenstelsel, bestaande uit de primaire ster, een gele superreus met de naam Polaris Aa, die in een baan draait om een kleinere metgezel, Polaris Ab, een zeer nabije hoofdreeksster; het paar heeft een verre metgezel, Polaris B, een hoofdreeksster die op een afstand van 2400 astronomische eenheden draait (de omlooptijd is ongeveer 29,3 jaar). Polaris B kan met een bescheiden telescoop worden waargenomen. De Hubble-ruimtetelescoop kon alle drie de leden van het Polaris-drievoudige stelsel waarnemen. De schijnbare visuele magnitude van Polaris fluctueert omdat Polaris Aa een cepheïde-variabele is. Het Polaris-stelsel bevindt zich op ongeveer 447 lichtjaar van de aarde.

Poolas

Zie ook rotatie van de Aarde

De aarde heeft twee gelijktijdige bewegingen: een dagelijkse rotatie rond haar as en een jaarlijkse omwenteling (baan) rond de zon. De rotatie van de aarde rond haar as resulteert in het fenomeen van dag en nacht, aangezien de locatie van een bepaalde plaats ten opzichte van de zon geleidelijk en regelmatig verandert gedurende een cyclus van 24 uur, terwijl de aarde van west naar oost draait.

Gerelateerde termen:

• As
• Zonneweg (dagboog)
• Nacht
• Rotatie

Pluto

Pluto is een van de hemellichamen in ons zonnestelsel. Het bevindt zich in de Kuipergordel, voorbij de baan van Neptunus. Vroeger stond het bekend als de negende planeet van het zonnestelsel, maar in 2006 werd het geherclassificeerd als dwergplaneet. Hij werd in 1930 ontdekt door Clyde Tombaugh.

De gemiddelde afstand van Pluto tot de zon is 6 miljard kilometer (km) en zijn straal is 1185 km (kleiner dan de maan van de aarde). Een jaar op Pluto duurt 247,9 aardse jaren en een dag op Pluto duurt 6,4 aardse dagen.

De New Horizon-missie van NASA was het eerste ruimtevaartuig dat in 2015 langs Pluto vloog en de eerste gedetailleerde beelden van het oppervlak en de atmosfeer leverde. Het oppervlak van Pluto is zo koud dat er maar heel weinig waterstof in gasvorm kan voorkomen. De schaarse atmosfeer van Pluto bestaat voornamelijk uit stikstof en het oppervlak bestaat uit grote vlaktes van bevroren stikstof. De atmosfeer strekt zich uit tot een afstand van 1600 km. Pluto bestaat uit gesteente (70%) en ijs (30%). Het heeft vijf bekende manen: Charon, Styx, Nix, Kerberos en Hydra.

Gerelateerde termen:

• Hemellichaam
• Dwergplaneet
• Kuipergordel
• Neptunus
• Zonnestelsel

Plasma

Plasma is een quasi-neutraal (d.w.z. ladingsgebalanceerd) gas waarin een aanzienlijk deel van de deeltjes bestaat uit positieve ionen en negatieve elektronen, vaak vermengd met moleculen en neutrale atomen. De eigenschappen van plasma verschillen zo sterk van die van gewone neutrale gassen dat plasma wordt beschouwd als een “vierde toestand van materie”. De positieve ionen en negatieve elektronen zorgen ervoor dat plasma elektriciteit kan geleiden. Plasma kan ontstaan bij hoge temperaturen (zoals in sterren) of door foto-ionisatie (zoals in interstellair gas). Plasma komt voor in sterren, het interstellaire medium, in de ruimte tussen de planeten in het zonnestelsel in de vorm van de zonnewind, binnen de magnetosfeer van planeten en in de ruimte tussen sterrenstelsels. Naar schatting bevindt meer dan 99% van de gewone materie in het waarneembare heelal (met uitzondering van donkere materie en donkere energie) zich in de plasmatoestand.

Gerelateerde termen:

• Donkere energie
• Donkere materie
• Gas
• Ion
• Elektron
• Interstellair medium

Planetaire wetenschap

Planetaire wetenschap is de tak van de wetenschap die zich bezighoudt met de aard, oorsprong en evolutie van planeten in ons zonnestelsel en daarbuiten.

Gerelateerde termen:

• Zonnestelsel

Planetaire nevel

Een planetaire nevel is een wolk van gas en stof die afkomstig is van de buitenste lagen van een stervende ster en zich uitbreidt in het algemene interstellaire medium. Het gas, dat wordt geactiveerd door ultraviolet licht van de stervende ster, gloeit met een emissielijnspectrum. Sommige planetaire nevels zijn ongeveer bolvormig en kunnen er in een kleine telescoop uitzien als een planeet, maar hun aard is totaal anders. Andere planetaire nevelen zijn niet bolvormig, vanwege de rotatie van de ster, het magnetisch veld of de dubbelsterren.

Gerelateerde termen:

• Stof
• Gas
• Nevel
• Sterevolutie
• Magnetisch veld
• Rotatie

Planetarium

Een planetarium is een theater met gespecialiseerde apparatuur die kan worden gebruikt voor het visualiseren van astronomische verschijnselen. De meeste planetaria bestaan uit gespecialiseerde projectieapparatuur en een halfronde koepel. Wanneer sterren en planeten op de koepel worden geprojecteerd, zit het publiek onder een kunstmatige nachtelijke hemel. Traditionele, optomechanische projectoren zijn speciaal gebouwd voor het simuleren van de nachtelijke hemel. Digitale planetaria maken daarentegen gebruik van een of meer “gespecialiseerde beamers”, die niet alleen de nachtelijke hemel kunnen projecteren, maar ook elk soort bewegend beeld. Dit maakt “full dome-films” mogelijk, niet alleen over astronomie, maar ook over andere onderwerpen – het publiek kan bijvoorbeeld reizen in een virtueel ruimteschip, maar ook de microwereld van het menselijk DNA verkennen.