Glossarium astronomicum

De aardas is een denkbeeldige rechte lijn waarrond de aarde één keer per dag draait. De twee punten waar de as en het aardoppervlak elkaar snijden, bepalen de geografische noordpool op een breedtegraad van 90° noorderbreedte en de geografische zuidpool op een breedtegraad van 90° zuiderbreedte. De evenaar daarentegen is een denkbeeldige lijn waar een vlak loodrecht op de aardas het aardoppervlak snijdt op de grootste afstand van de as. De evenaar heeft een breedtegraad van 0°.

De geografische polen bevinden zich niet op dezelfde plaatsen als de magnetische noord- en zuidpool van de aarde – de magnetische polen worden gedefinieerd als de locaties op het aardoppervlak waar het magnetisch veld van de aarde respectievelijk recht naar beneden en recht naar boven wijst. De baan van de aarde heeft ook een as: de richting loodrecht op het baanvlak van de aarde. De as van de aarde staat onder een hoek van 23,4° ten opzichte van die baanas. Deze helling is de oorzaak van de seizoenen op aarde. In het bijzonder zijn er tijdens een baanfasen waarin het noordelijk halfrond of het zuidelijk halfrond naar de zon is gekanteld en dus meer licht ontvangt.

Ten opzichte van de verste hemellichamen verandert de richting waarin de as van de aarde wijst langzaam in de loop van de tijd, in wat de axiale precessie van de aarde wordt genoemd. Momenteel snijdt de as van de aarde de hemelbol dicht bij Polaris, de Noordster. Maar in ongeveer 26.000 jaar beschrijft dat snijpunt een kleine cirkel aan de hemel. Hemelse coördinatensystemen die hemelcoördinaten definiëren met betrekking tot de aarde, moeten rekening houden met de resulterende minieme coördinaatverschuivingen in de loop van de tijd.

Gerelateerde termen:
• Hemelcoördinaten
• Rotatie van de aarde
• Evenaar
• Seizoenen
• Nacht
• Precessie

De poolcirkels zijn breedtegraden op de aarde. De poolcirkel op 66°33′48,8″ N wordt de Noordpoolcirkel genoemd en de poolcirkel op 66°33′48,8″ Z wordt de Zuidpoolcirkel genoemd. Door de gekantelde rotatieas van de aarde kennen gebieden ten noorden van de poolcirkel en ten zuiden van de zuidpoolcirkel ‘poolnachten’ tijdens de winter en ‘pooldagen’ tijdens de zomer. Tijdens een poolnacht staat de zon meer dan 24 uur onder de horizon en deze periode van duisternis kan maanden duren. Tijdens een pooldag staat de zon meer dan 24 uur boven de horizon en kan de dag maandenlang duren. Pooldagen en -nachten zijn het langst dichter bij de polen. Poolnachten vinden plaats voor en na de winterzonnewende van elke poolregio, terwijl pooldagen plaatsvinden voor en na de zomerzonnewende.

Gerelateerde termen:
• Ecliptica
• Horizon
• Breedtegraad
• Seizoenen
• Zonnewende
• Aardas
• Nacht
• Keerkring

De nacht is een periode van duisternis wanneer de zon onder de horizon staat. De nacht duurt van zonsondergang tot zonsopgang. Op het grootste deel van de aarde heeft elke dag van 24 uur één nacht. Ten noorden van de poolcirkel en ten zuiden van de zuidpoolcirkel zijn er echter periodes van duisternis rond de winterzonnewende, waarbij de poolnacht maanden kan duren. In deze gebieden is er geen nacht rond de tijd van de zomerzonnewende.

De periode waarin de zon net onder de horizon staat, wordt schemering genoemd. Tijdens de schemering verlicht de zon nog steeds een deel van de hemel. De schemering wordt onderverdeeld in drie gelijke periodes: burgerlijke schemering, nautische schemering en astronomische schemering. Tijdens de burgerlijke schemering – wanneer de zon nul tot zes graden onder de horizon staat – is de hemel relatief helder, zodat kunstmatige verlichting, zoals straatverlichting, vaak niet nodig is. Nautische schemering – wanneer de zon zes tot twaalf graden onder de horizon staat – zijn zowel heldere sterren zichtbaar als een hemel die helder genoeg is om de horizon te zien, zelfs op een maanloze nacht. Hierdoor kunnen zeelieden navigeren met behulp van astronomische navigatie. Astronomische schemering is wanneer de zon twaalf tot achttien graden onder de horizon staat.

Gerelateerde termen:
• Graad
• Horizon
• Solstice
• Zon
• Dag
• Poolcirkel
• Zuidpoolcirkel
• Pooldag
• Poolnacht

Neutrino's zijn subatomaire deeltjes die door verschillende fysische processen worden geproduceerd. In de kern van de zon zijn neutrino's een product van kernfusie. Kernreacties en hoge energiedichtheden in supernova-explosies produceren ook neutrino-uitbarstingen. Het observeren van neutrino's is moeilijk omdat ze zeer zwak interageren met atomen. Neutrino's worden doorgaans gedetecteerd door enorme watertanks (of blokken ijs, zoals bij het IceCube Neutrino Observatory op de Zuidpool) te observeren. Wanneer een neutrino een watermolecuul in een van deze tanks (of in het blok ijs) raakt, veroorzaakt dit deeltjesreacties die leiden tot de productie van kleine hoeveelheden licht. Dit licht kan worden gedetecteerd en geanalyseerd. Neutrino's zijn gedetecteerd bij kernreacties in de kern van de zon en bij supernova's. Neutrino's worden ook geproduceerd door kernreactoren en door jou. In het laatste geval worden neutrino's uitgezonden bij het verval van de radioactieve atoomkernen koolstof-14 en kalium-40 in het menselijk lichaam.

Gerelateerde termen:
• Kernfusie
• Zon
• Supernova
• Zuidpool

Het nadir wordt gedefinieerd als het punt direct onder de waarnemer. Het is relatief ten opzichte van de positie van de waarnemer, aangezien het nadir voor iemand in Londen anders is dan voor iemand in Peking of Kaapstad. Gemeten in hoeken is het 90 graden vanaf de horizon. Het tegenovergestelde van het nadir wordt het zenit genoemd.

Gerelateerde termen:
• Altitude
• Horizon
• Zenit

Lengtegraden worden ook wel meridianen genoemd. De nulmeridiaan wordt gedefinieerd als 0 graden lengtegraad. Deze loopt door Greenwich in Londen, Verenigd Koninkrijk, en wordt ook wel de meridiaan van Greenwich genoemd. De antimeridiaan ligt halverwege de wereld op 180 graden en vormt de basis voor de internationale datumgrens.

Gerelateerde termen:
• Lengtegraad

Alle materie die we om ons heen zien, bestaat uit atomen, en alle atomen hebben dezelfde basisstructuur: een kleine, dichte kern die bijna de volledige massa van het atoom bevat, omgeven door elektronen. De belangrijkste bestanddelen van atoomkernen zijn protonen en neutronen, die samen nucleonen worden genoemd.

Gerelateerde termen:
• Kern
• Elektron

Een nova is een ster die plotseling helderder wordt en vele malen helderder wordt dan voorheen. De naam is afgeleid van het Latijnse nova stella of nieuwe ster, dat in het vroegmoderne Europa werd gebruikt om heldere sterren te beschrijven die plotseling aan de hemel verschenen. Nova's zijn door veel verschillende culturen waargenomen als “gaststerren”.

Nova's worden veroorzaakt door witte dwergen die gas accumuleren van een nabije dubbelster. Dit gas hoopt zich op in de atmosfeer van de witte dwerg totdat het heet genoeg is om door kernfusie te ontbranden. Deze nucleaire vuurbal zorgt ervoor dat de witte dwerg vele malen helderder wordt.

In tegenstelling tot een Type Ia supernova blijft de witte dwerg na deze explosie intact. Dit betekent dat het hele proces opnieuw kan beginnen en de nova kan terugkeren.

Gerelateerde termen:
• Kernfusie
• Supernova
• Witte dwerg
• Standaardkaars

De noordelijke en zuidelijke hemelpolen komen overeen met de punten waar de hemelbol de rotatieas van de aarde snijdt. Op de noordpool van de aarde bevindt de noordelijke hemelpool zich altijd recht boven ons en op de zuidpool van de aarde bevindt de zuidelijke hemelpool zich altijd recht boven ons. Door de rotatie van de aarde lijkt de hemel op het noordelijk halfrond rond de hemelse noordpool te draaien en op het zuidelijk halfrond lijkt de hemel rond de hemelse zuidpool te draaien. De hemelse noordpool heeft een declinatie van +90 graden en de hemelse zuidpool heeft een declinatie van -90 graden.

Gerelateerde termen:
• Hemelse coördinaten
• Aardas
• Precessie

Newton's bewegingswetten zijn een reeks modellen die verklaren hoe objecten met massa hun beweging veranderen als gevolg van interacties met andere objecten. Deze interacties worden beschreven als krachten.

Newton's wetten verklaren hoe krachten de beweging van objecten beïnvloeden. Newton ontwikkelde drie bewegingswetten en een wet van de zwaartekracht. Deze wetten kunnen de beweging van de meeste objecten in het universum verklaren, waarbij bewegingen met hoge snelheden en/of zeer sterke zwaartekracht respectievelijk Einsteins theorieën van speciale en algemene relativiteit vereisen.

Gerelateerde termen:
• Zwaartekracht