Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst
In de natuurkunde is gas een toestand van materie waarin moleculen of atomen losjes aan elkaar gebonden zijn, waardoor een constante, chaotische beweging mogelijk is, waarbij atomen en moleculen met verschillende snelheden alle kanten opgaan. De lucht die we inademen is een mengsel van gassen zoals moleculaire stikstof en zuurstof. De gemiddelde bewegingsenergie is een maat voor de temperatuur van het gas. Het belangrijkste effect dat verantwoordelijk is voor de druk van een gas (die bijvoorbeeld op de wanden van een container wordt uitgeoefend) is dat gasdeeltjes tegen die wanden botsen en terugkaatsen. In de astronomie kan men gassen tegenkomen als bestanddelen van interstellaire gaswolken, gigantische moleculaire wolken, intergalactisch gas of het gas van een planetaire atmosfeer. In een licht verkeerd gebruik van taal verwijzen astronomen ook naar plasma (waarbij de atomen in kwestie geïoniseerd zijn) als gas – bijvoorbeeld wanneer ze sterren “gasbollen” noemen of verwijzen naar gas dat in een accretieschijf wervelt.

Gerelateerde termen:
• Accretieschijf

Terug naar de woordenlijst

Een ster met spectraaltype “G”. Astronomen identificeren G-type sterren aan de hand van de aanwezigheid van sterke absorptielijnen van geïoniseerd calcium; meer in het algemeen zijn absorptielijnen van metalen sterker in G-type sterren dan in warmere sterren (zoals F-type sterren) en zwakker dan in koelere sterren (zoals K-type sterren). G-type sterren hebben typische (effectieve) temperaturen tussen ongeveer 5200 kelvin (K) en 6000 K. In vergelijking met andere sterren zien ze er voor het menselijk oog geel uit, tenzij interstellaire of atmosferische roodverkleuring een belangrijke rol speelt.

G-type sterren die hoofdreekssterren zijn, dat wil zeggen sterren die in hun kern waterstof tot helium verbranden door middel van kernfusie, worden gele dwergen genoemd. De zon is een voorbeeld van een G-type ster die een gele dwerg is.

Gerelateerde termen:
• Spectraaltype
• Ster
• Zon
• Roodkleuring
• Effectieve temperatuur
• Absorptielijn

Terug naar de woordenlijst
Op aarde is de zwaartekracht vrijwel constant en wijst deze naar wat wij ‘beneden’ noemen. Maar over grotere afstanden variëren de sterkte en richting van de zwaartekracht, en die verschillen worden getijdenkrachten genoemd. De aarde en de maan draaien bijvoorbeeld om een gemeenschappelijk zwaartepunt vanwege hun wederzijdse zwaartekracht, maar objecten aan de kant van de aarde die dichter bij de maan staan, worden iets sterker naar de maan toe versneld, terwijl objecten aan de andere kant van de aarde iets minder worden versneld. Het oceaanwater van de aarde volgt deze getijdenversnellingen en vormt “getijdenbulten” direct onder de maan en aan de andere kant, wat de getijden van de aarde veroorzaakt.

Gerelateerde termen:
• Zwaartekracht
• Getijdenvergrendeling

Terug naar de woordenlijst

De Magelhaense Wolken zijn twee sterrenstelsels die rond de Melkweg draaien. De Grote Magelhaense Wolk (LMC) heeft een diameter van ongeveer 14.000 lichtjaar en de Kleine Magelhaense Wolk (SMC) heeft een diameter van ongeveer 7000 lichtjaar. De SMC is een onregelmatig sterrenstelsel, maar de LMC had mogelijk een spiraalstructuur voordat deze werd verstoord door getijdenkrachten van de zwaartekracht van de Melkweg. Beide sterrenstelsels zijn met het blote oog zichtbaar als vage gloed. Deze sterrenstelsels zijn al duizenden jaren bekend bij de volkeren van de equatoriale en zuidelijke regio's van de aarde, die ze vele namen hebben gegeven. Middeleeuwse islamitische astronomen kenden ze uit de verhalen van reizigers. Hun Europese naam is afkomstig van Ferdinand Magellaan, tijdens wiens reizen enkele van de eerste Europese waarnemingen van deze sterrenstelsels werden gedaan.

Gerelateerde termen:
• Dwergsterrenstelsel
• Onregelmatig sterrenstelsel
• Melkweg
• Spiraalvormig sterrenstelsel
• Getijdenkracht

Terug naar de woordenlijst

Getijdenvergrendeling is een proces waarbij getijdenkrachten de rotatie van een lichaam dat rond een ander lichaam draait, veranderen, waardoor de rotatieperiode verandert. Een goed voorbeeld hiervan is de maan. De maan wordt subtiel uitgerekt door getijdenkrachten van de zwaartekracht van de aarde, waardoor de vorm verandert en de maan subtiel langwerpig wordt, met de lange as naar de aarde gericht. Terwijl de maan om de aarde draait, oefent de aarde een subtiele kracht uit op deze getijdenuitstulping. Als de maan zou draaien zodat de langgerekte as niet langer naar de aarde gericht is, zou de getijdenkracht de maan terugtrekken zodat de getijdenuitstulping weer naar de aarde zou wijzen. Dit betekent dat de maan altijd dezelfde kant naar de aarde toekeert, omdat getijdenvergrendeling ervoor heeft gezorgd dat de rotatieperiode gelijk is aan de omlooptijd.

Deze één-op-één relatie tussen periode en baan geldt niet altijd voor getijdengebonden hemellichamen. De relatief elliptische baan van Mercurius rond de zon, in combinatie met getijdegebondenheid, betekent dat Mercurius drie keer ronddraait telkens wanneer hij twee banen rond de zon voltooit.

Gerelateerde termen:
• Mercurius
• Maan
• Baan
• Baanperiode
• Getijde
• Rotatie

Terug naar de woordenlijst

In de buitenste regionen van de zon stijgen stromen heet gas op, zetten uit en koelen af, waarna ze weer naar beneden zakken. Dit convectieproces vindt plaats binnen afzonderlijke cellen met een diameter van ongeveer 1500 kilometer. Het hete, pas opgestegen materiaal in het midden van elke cel schijnt helderder dan de koudere, donkere randen waar het materiaal weer naar beneden zakt. Dit leidt tot een patroon van heldere stippen met donkere randen, ook wel granules genoemd. Dit zijn tijdelijke verschijnselen: elke granule blijft slechts enkele minuten bestaan voordat de kolkende massa van convectiestromen in de zon deze verstoort.

Terug naar de woordenlijst

Het interstellaire medium (ISM) is een term die al het gas en stof beschrijft dat zich tussen de sterrenstelsels in een sterrenstelsel bevindt. Ons zonnestelsel bevindt zich in de schijf van de Melkweg, waar het grootste deel van het ISM bestaat uit atomaire waterstof gemengd met atomair helium en stof.

Het ISM heeft een zeer lage dichtheid vergeleken met planetaire atmosferen, met een typische dichtheid van minder dan één deeltje per kubieke centimeter, ongeveer 50 miljard keer minder dicht dan de atmosfeer van de aarde. Deze dichtheid varieert sterk, samen met de temperatuur, in het Melkwegstelsel, waarbij het ISM is verdeeld in verschillende componenten.

De grootste componenten qua volume in de galactische schijf zijn het warme atomaire gas en het warme geïoniseerde gas, beide met temperaturen rond de 8000 Kelvin (K) en dichtheden rond een half atoom of ion per kubieke centimeter. Een kleiner volume bestaat uit kouder, dichter atomair gas met een temperatuur rond de 40 K. Een nog kleiner volume van het interstellaire medium bestaat uit dichtere (tot een miljoen moleculen per kubieke centimeter), koudere (<20 K) wolken van moleculaire waterstof. Sommige van deze moleculaire wolken storten in onder hun eigen zwaartekracht, wat leidt tot de vorming van nieuwe sterren. Moleculaire wolken in de Melkweg bevinden zich voornamelijk in de spiraalarmen. Het gas rond de schijf van de Melkweg is erg heet (miljoenen Kelvin) en heeft een zeer lage dichtheid.

Sterren brengen gas en stof terug naar het interstellaire medium door middel van sterrenwinden en supernovae. Het gas en stof dat naar het interstellaire medium terugkeert, bevat een hoger percentage zware elementen (metalen), waardoor het sterrenstelsel na verloop van tijd verrijkt wordt. Het gas en stof in het interstellaire medium is de belangrijkste oorzaak van interstellaire extinctie.

Gerelateerde termen:
• Stof
• Extinctie
• Galactische schijf
• Gas
• Melkweg
• Planetaire nevel
• Zonnestelsel
• Zonnewind
• Spiraalvormig sterrenstelsel
• Stervorming
• Supernova
• Interstellaire extinctie

Terug naar de woordenlijst

Gammaflitsen zijn korte uitbarstingen van gammastraling. Deze werden voor het eerst waargenomen door satellieten die de aarde in de gaten hielden op geheime kernproeven. Hun oorsprong bleek echter in de ruimte te liggen, zelfs buiten ons melkwegstelsel. De meeste gammaflitsen worden verondersteld het gevolg te zijn van supernova-explosies en sommige zouden het resultaat kunnen zijn van twee neutronensterren in een binair systeem die samensmelten. Deze enorme explosies produceren twee geconcentreerde stralen van materiaal. Ook zeer energetische gammastralen worden langs deze stralen gebundeld. We zien alleen een gammastraaluitbarsting als een van de stralen toevallig naar de aarde is gericht. Waarnemingen van optische en röntgenstraling die overeenkomen met gammastraaluitbarstingen hebben aangetoond dat deze explosies ook in andere melkwegstelsels voorkomen, meestal ver van de aarde.

Gerelateerde termen:
• Dubbelstersysteem
• Gammastraling
• Neutronenster
• Supernova

Terug naar de woordenlijst
Veel spiraalvormige sterrenstelsels hebben een balk, een kenmerk in hun centrale gebied waar de meeste sterren, gas en stof een rechte balkvorm volgen. De spiraalarmen van het sterrenstelsel beginnen aan de buitenste randen van deze balk. Spiraalvormige sterrenstelsels met een balk worden spiraalvormige sterrenstelsels met balk genoemd. De Melkweg wordt beschouwd als een spiraalvormig sterrenstelsel met balk.

Gerelateerde termen:
• Melkweg
• Spiraalvormig sterrenstelsel

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als G-ster

Een ster met spectraaltype “G”. Astronomen identificeren G-type sterren aan de hand van de aanwezigheid van sterke absorptielijnen van geïoniseerd calcium; meer in het algemeen zijn absorptielijnen van metalen sterker in G-type sterren dan in warmere sterren (zoals F-type sterren) en zwakker dan in koelere sterren (zoals K-type sterren). G-type sterren hebben typische (effectieve) temperaturen tussen ongeveer 5200 kelvin (K) en 6000 K. In vergelijking met andere sterren zien ze er voor het menselijk oog geel uit, tenzij interstellaire of atmosferische roodverkleuring een belangrijke rol speelt.

G-type sterren die hoofdreekssterren zijn, dat wil zeggen sterren die in hun kern waterstof tot helium verbranden door middel van kernfusie, worden gele dwergen genoemd. De zon is een voorbeeld van een G-type ster die een gele dwerg is.

Gerelateerde termen:
• Spectraaltype
• Ster
• Zon
• Roodverkleuring
• Effectieve temperatuur
• Absorptielijn