Glossarium astronomicum

Gedeeltelijke zonsverduistering

Zie ook zonsverduistering

Beschrijving: Een zonsverduistering vindt plaats wanneer de aarde, de maan en de zon op één lijn staan, met de maan tussen de aarde en de zon. Wanneer we vanaf het aardoppervlak kijken, bedekt de maanschijf de zonneschijf aan de hemel; vanuit de ruimte kunnen we de schaduw van de maan over de zonovergoten kant van de aarde zien bewegen.

Er zijn verschillende soorten zonsverduisteringen. Totale zonsverduisteringen, waarbij de schijf van de maan de zon volledig bedekt; gedeeltelijke zonsverduisteringen, waarbij zelfs bij maximale verduistering slechts een deel van de zonneschijf wordt bedekt; en ringvormige zonsverduisteringen, waarbij de maan verder weg staat dan gemiddeld en daardoor kleiner lijkt dan normaal, waardoor zelfs bij maximale verduistering een ring van de zonneschijf zichtbaar blijft.

Tijdens een totale zonsverduistering wordt het donkerste punt van de schaduw van de maan op de aarde de “umbra” genoemd, en de rand van de schaduw de “penumbra”. Waarnemers in de umbra zien een totale verduistering, terwijl waarnemers in de penumbra een gedeeltelijke verduistering zien.

Gerelateerde termen:

• Verduistering
• Maan
• Zon
• Schaduw

Gedeeltelijke maansverduistering

Zie ook Maansverduistering

Beschrijving: Een maansverduistering vindt plaats wanneer de maan in de schaduw van de aarde komt. Dit kan alleen gebeuren wanneer de zon, de aarde en de maan zeer dicht bij elkaar staan, met de aarde direct tussen de zon en de maan. Daarom kan een maansverduistering alleen plaatsvinden op de nacht van een volle maan. Een totale maansverduistering vindt plaats wanneer de maan zich volledig in de schaduw van de aarde bevindt. Een gedeeltelijke maansverduistering vindt plaats wanneer de maan slechts gedeeltelijk door de schaduw van de aarde wordt bedekt. Het type en de duur van een maansverduistering hangt af van de precieze locatie van de maan in zijn baan rond de aarde op het moment van de verduistering.

Gerelateerde termen:

• Verduistering
• Schaduw

Greenwich Mean Time Zone (GMT)

De tijdzone waarin het historische Koninklijk Observatorium in Greenwich, Groot-Brittannië, zich bevindt, wordt de Greenwich Mean Time-tijdzone genoemd, of ook wel de West-Europese tijdzone. Historisch gezien was Greenwich Mean Time (GMT) de gemiddelde zonnetijd die werd bepaald in het Koninklijk Observatorium en die werd gebruikt als referentiepunt voor scheepschronometers aan boord van schepen. Navigators bepaalden de tijd van hun lokale middag (het hoogste punt boven de horizon dat de zon op een bepaalde dag bereikt) door observaties met behulp van een sextant of soortgelijk instrument en vergeleken deze met de GMT die door hun chronometer werd aangegeven; aan de hand van het verschil konden ze hun geografische lengtegraad bepalen. In het moderne systeem komt de tijd in de GMT-tijdzone overeen met de Universal Time Coordinated (UTC), geschreven als “UTC + 0h”.

Gerelateerde termen:

• Universele tijd (UT)

Grote Rode Vlek

De Grote Rode Vlek is een gigantische anticyclonale storm in de atmosfeer van Jupiter, gelegen op 22 graden ten zuiden van de evenaar. Met een lengte van ongeveer 15.000 kilometer (km) en een breedte van bijna 12.000 km is hij momenteel iets groter dan de aarde, hoewel hij in het verleden veel grotere afmetingen heeft bereikt. De windsnelheden binnen de Grote Rode Vlek kunnen meer dan 400 kilometer per uur (km/u) (250 mijl per uur (mph)) bedragen.

De reden voor de rode kleur is momenteel onbekend, hoewel er verschillende concurrerende hypothesen zijn. Een grote rode vlek op Jupiter werd in 1665 ontdekt door de astronoom Giovanni Cassini en werd een halve eeuw lang waargenomen. Er is echter een gat van een eeuw in de waarnemingen, dus het is niet bekend of deze vlek dezelfde is als die welke de afgelopen tweehonderd jaar is waargenomen.

Gerelateerde termen:

• Jupiter

Gravitatieconstante

De gravitatieconstante is een van de belangrijkste constanten in het heelal. Deze werd voor het eerst genoemd door Isaac Newton. De constante maakt deel uit van de wet van Newton inzake de zwaartekracht, die aangeeft dat alle deeltjes met een massa alle andere deeltjes (die ook een massa hebben) aantrekken met een kracht die recht evenredig is met het product van de massa's van de deeltjes en omgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand tussen de objecten. De evenredigheidsconstante is de gravitatieconstante. De waarde van de gravitatieconstante is door middel van experimenten gemeten op 6,67 × 10-11 kubieke meter per kilogram per seconde in het kwadraat (m3 kg-1 s-2).

Gerelateerde termen:

• Zwaartekracht
• Massa

Geomagnetische storm

Naast de elektromagnetische straling die de zon uitzendt, is er een constante stroom van geladen deeltjes die de zon verlaten, ook wel zonnewind genoemd.

Bepaalde soorten zonneactiviteit – zonnevlammen en de nog spectaculairdere coronale massa-uitbarstingen – kunnen plotseling en drastisch de hoeveelheid geladen deeltjes die de zon verlaten doen toenemen, waardoor een schokfront ontstaat in de zonnewind, dat zich naar buiten voortbeweegt.

Als delen van dat schokfront onze planeet bereiken, gaan ze een interactie aan met het magnetisch veld van de aarde, waardoor een geomagnetische storm ontstaat (ook wel zonnestorm genoemd).

De gevolgen variëren van onschadelijk – meer en mooiere poollichtverschijnselen (aurora's) – tot schadelijke interacties die satellieten kunnen beschadigen, uitzendingen kunnen verstoren en in extreme gevallen elektriciteitsnetwerken kunnen ontregelen.

Gerelateerde termen:

• Aurora
• Magnetische polen
• Deeltje
• Zonnevlam
• Zonnewind
• Ruimteweer
• Magnetisch veld

Geocentrisch model

Vroege modellen van het heelal waren geocentrisch, waarbij de aarde in het centrum van de kosmos stond en de maan, de zon en de planeten om haar heen draaiden ten opzichte van de ‘vaste’ sterren. Geocentrische modellen bestonden in veel culturen in de oudheid naast heliocentrische modellen, waarin de zon in het centrum stond.

Een invloedrijk geocentrisch model is het Ptolemaeïsche systeem, genoemd naar Claudius Ptolemaeus, een astronoom uit de 2e eeuw. Dit werd meer dan duizend jaar lang het meest prominente model van de kosmos in Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Aan het einde van de 16e eeuw begon een verschuiving naar een heliocentrisch model, dat gewoonlijk wordt geassocieerd met de naam van Nicolaus Copernicus.

Tegenwoordig weten we dat het zonnestelsel slechts een van de vele dergelijke systemen is, en zeker niet het centrum van het universum. In de praktijk worden geocentrische beschrijvingen van de hemel nog steeds gebruikt, maar alleen als een manier om te berekenen welke astronomische objecten op een bepaald moment vanaf een bepaalde locatie zichtbaar zijn.

Gerelateerde termen:

• Heliocentrisch model

Gemini

Gemini - Tweelingen is een van de 13 sterrenbeelden van de dierenriem en een van de 88 moderne sterrenbeelden zoals erkend door de Internationale Astronomische Unie, maar gaat veel verder terug – het was al een van de 48 sterrenbeelden die door de 2e-eeuwse astronoom Claudius Ptolemaeus werden genoemd.

Het sterrenbeeld dankt zijn naam aan de twee helderste sterren Castor en Pollux, die in de Babylonische mythologie tweelingbroers en mindere goden waren. Gemini is in de winter zichtbaar op het noordelijk halfrond, tussen de sterrenbeelden Stier en Kreeft. Verschillende culturen over de hele wereld hebben hun eigen verhalen over dit sterrenbeeld en zijn sterren. Castor en Pollux bevinden zich op respectievelijk ongeveer 50 en 30 lichtjaar van de aarde.

Met het blote oog zijn ongeveer 80 sterren te zien in Tweelingen. Enkele opmerkelijke deep-sky-objecten in het gebied van dit sterrenbeeld zijn M35, NGC 2158, NGC 2392 en Abell 21.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Internationale Astronomische Unie
• Dierenriem

Gasreus

Een gasreus is een reusachtige planeet die voornamelijk bestaat uit waterstof en helium, gassen die voorkomen in de interstellaire en interplanetaire ruimte, vandaar de naam. Het grootste deel van de waterstof en helium in gasreuzen bevindt zich echter in vloeibare vorm.

Gasreuzen hebben vermoedelijk een rotsachtige kern die omgeven is door dikke lagen waterstof en helium. In de diepste delen van de planeet worden deze gassen samengeperst tot vloeistof, waarbij de diepste lagen vermoedelijk een oceaan van metallisch waterstof bevatten. In de buitenste lagen zijn de waterstof en helium in gasvorm. Andere elementen in de atmosfeer kunnen wolken en regen vormen. In de koelste gasreuzen kunnen de wolken in de bovenste laag bestaan uit water of ammoniakdamp. In diepere, warmere lagen van koelere gasreuzen en in de buitenste lagen van warmere gasreuzen kunnen de wolken bestaan uit ijzer en mineralen die bij kamertemperatuur vast zijn.

De twee grootste planeten in het zonnestelsel, Jupiter en Saturnus, zijn gasreuzen.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Saturnus

Gammastraal

Ook bekend als gammastraling

Gammastralenfotonen zijn de meest energetische fotonen in het elektromagnetische spectrum, aangeduid met de Griekse letter “γ”. Gammastralenfotonen hebben over het algemeen een energie van meer dan 100 kilo-elektronvolt, meer dan 50.000 keer meer energie dan fotonen van zichtbaar licht, en hebben frequenties van ongeveer 3x1019 hertz of meer, en golflengten van minder dan 10 picometer (1 picometer is 10-12 m). Gammastraling wordt uitgezonden door de kernen van sommige radionucliden na radioactief verval. In de astronomie wordt gammastraling uitgezonden door de meest extreme supernova's als gammastralingsuitbarstingen, door actieve galactische kernen zoals blazars en door zonnevlammen. Gammastraling die door astronomische bronnen wordt uitgezonden, bereikt het aardoppervlak niet. Om gammastraling te bestuderen, is het daarom noodzakelijk om detectoren boven de atmosfeer van de aarde te plaatsen.

Gerelateerde termen:

• Actieve galactische kern • Elektromagnetische straling • Zonnevlam • Ultraviolet • Gammastraaluitbarsting