Glossarium astronomicum

Galileïsche telescoop

In een refractietelescoop komt het licht eerst terecht op een bolle lens (convergerende lens), de objectieflens, die dient om invallende parallelle lichtstralen te bundelen. Dergelijke bijna perfect parallelle lichtstralen komen overeen met het licht dat we ontvangen van een ver verwijderd object, zoals een ster. Om een beeld te produceren dat met het oog kan worden waargenomen, moeten die convergerende stralen weer parallel worden gemaakt. Dit is de taak van een extra optisch element: het oculair, waar u uw oog op richt als u door een telescoop kijkt.

In een Galileïsche telescoop, genoemd naar het model telescoop dat in 1609 door Galileo Galilei werd gebouwd en werd gebruikt voor enkele van de eerste systematische astronomische telescoopwaarnemingen, wordt dit bereikt door een concave lens (divergerende lens) als oculair in te voegen. In een Kepler-telescoop, uitgevonden door Johannes Kepler in 1611, mogen de convergerende lichtstralen elkaar kruisen, waarna de resulterende divergerende lichtstralen parallel worden gemaakt met behulp van een tweede convexe lens. In vergelijking met een Kepler-telescoop biedt een Galileï-telescoop een rechtopstaand (niet omgekeerd) beeld, maar heeft hij een veel smaller gezichtsveld dan een Kepler-telescoop.

Het bredere gezichtsveld is de reden waarom bijna alle moderne refractietelescopen die door amateurastronomen worden gebruikt, een Kepler-ontwerp hebben – in het geval van bijzonder hoogwaardige telescopen, Kepler met extra lenzen voor een betere beeldkwaliteit. Voor professionele astronomie is het onderscheid tussen Kepler en Galileo grotendeels irrelevant: bij professionele waarnemingen worden camera's gebruikt in plaats van oculairs, en de meeste professionele telescopen zijn reflectietelescopen (spiegeltelescopen), geen refractietelescopen.

Gerelateerde termen:

• Refractietelescoop
• Lens

Galileïsche manen

De Galileïsche manen zijn de vier grootste en helderste manen die rond de planeet Jupiter draaien: Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Het dichtst bij Jupiter staat Io, dat honderden actieve vulkanen heeft. De belangrijkste reden voor het vulkanisme op Io is dat Io wordt ‘gekneed’ door de getijde-effecten van de zwaartekracht van Jupiter. Het hele oppervlak van Europa is bedekt met ijs. Onder het ijs bevindt zich vermoedelijk een oceaan van vloeibaar water, die een van de beste kandidaten is voor het herbergen van leven buiten de aarde in het zonnestelsel. Ganymedes is de grootste maan in ons zonnestelsel en ook de maan met de grootste massa, twee keer zo groot als de maan van de aarde. Callisto is bijna precies even groot als de planeet Mercurius, maar heeft slechts ongeveer een derde van de massa van Mercurius.

De vier Galileïsche manen werden in 1610 ontdekt door Galileo Galilei, als een van de vele ontdekkingen in Galilei's baanbrekende campagne om een telescoop te gebruiken voor astronomische waarnemingen. Galilei kon aantonen dat de vier manen in de loop van de tijd rond Jupiter draaien als een miniatuur zonnestelsel. Dit was een duidelijk bewijs dat astronomische objecten ook om een ander centrum dan de aarde kunnen draaien. Deze waarneming speelde een belangrijke rol in de verschuiving van de wetenschappelijke consensus van een aardgericht (geocentrisch) naar een zongericht (heliocentrisch) beeld van het zonnestelsel.

Gerelateerde termen:

• Io
• Jupiter
• Manen
• Getijdenvergrendeling

Galactische halo

De galactische halo is een ruwweg bolvormige verdeling van sterren, gas en donkere materie die zich boven, onder en buiten de schijf van de Melkweg uitstrekt. Sterren in de halo zijn ouder en hebben een lager metaalgehalte dan de meeste sterren in de schijf van de Melkweg. In het gebied rond de zon is slechts een paar procent van de sterren afkomstig uit de halo. In de galactische halo worden ook bolvormige sterrenhopen aangetroffen.

Een onzichtbare halo van donkere materie strekt zich ook uit door en rond de Melkweg en bevat het grootste deel van de massa van de Melkweg.

De meeste andere sterrenstelsels hebben ook halo's.

Gerelateerde termen:

• Galactische uitstulping
• Galactisch centrum
• Galactische schijf
• Sterrenstelsel
• Bolvormige sterrenhoop
• Sterrenpopulatie

Galactische schijf

De galactische schijf is het schijfvormige deel van de Melkweg dat sterren, gas en stof bevat die in een cirkelvormige, coplanaire beweging rond het galactische centrum draaien. De galactische schijf is erg dun in vergelijking met zijn diameter van ongeveer 100.000 lichtjaar. Hij wordt soms onderverdeeld in twee componenten: de dunne schijf, die ongeveer 1000 lichtjaar dik is, en de dikke schijf, die ongeveer 5000 lichtjaar dik is. Of de dikke schijf een afzonderlijke component van de melkweg is of een uitbreiding van de dunne schijf, is een punt van discussie onder astronomen. De dunne schijf heeft vier spiraalarmen waar de snelheid van stervorming relatief hoog is. De schijf wordt omgeven door een grote galactische halo.

Hoewel de Melkweg goed bestudeerd is, is de precieze structuur ervan nog steeds onderwerp van discussie, met name in de buurt van de kern, waar de grote dichtheid van sterren en de extinctie als gevolg van interstellair materiaal het onderzoek bemoeilijken.

Veel andere sterrenstelsels, waaronder spiraalvormige en lensvormige sterrenstelsels, hebben hun eigen galactische schijven.

Gerelateerde termen:

• Galactische uitstulping
• Galactisch centrum
• Galactische halo
• Sterrenstelsel
• Lichtjaar
• Sterrenpopulatie

Galactische uitstulping

In de Melkweg is de galactische uitstulping het gebied rond het galactische centrum, waar sterren in een minder afgeplat volume zijn gerangschikt dan in het omringende schijfvormige gebied. De uitstulping van de Melkweg bestaat voornamelijk uit oude sterren, maar er zijn ook jonge sterren bij. Andere spiraalvormige sterrenstelsels hebben centrale uitstulpingen van verschillende omvang.

Gerelateerde termen:

• Galactisch centrum
• Galactische schijf
• Galactische halo
• Sterrenstelsel

Graad

In de wiskunde is een graad (symbool °) een hoekmaat. Eén graad is 1/360e van een volledige cirkel. Het kan worden uitgedrukt als een decimaal getal of worden verdeeld in boogminuten (symbool ′), waarbij 60′ gelijk is aan 1°, en boogseconden (symbool ″), waarbij 60″ gelijk is aan 1′. Eén boogseconde is 1/3600e van een graad, een extreem kleine hoek.

Graden meten de schijnbare grootte van een object (zie hoekdiameter) en zijn positie aan de hemelbol. Zie ook: declinatie, rechte klimming, hoogte en azimut. Op aarde: breedtegraad en lengtegraad. Ze worden ook gebruikt om de hoekige afstand tussen objecten aan de hemelbol te meten. De breedte van je vuist op armlengte is ongeveer 10°; van de horizon tot het zenit is het 90°. Afhankelijk van de schaal kunnen de resolutie en het gezichtsveld van een telescoop worden uitgedrukt in graden, boogminuten of boogseconden.

Alternatieve betekenis: Een eenheid in de temperatuurmaat, gebruikt met de Fahrenheit- of Celsiusschaal. De Celsiusschaal wordt gedefinieerd door het vriespunt van water op zeeniveau op 0 °C en het kookpunt van water op 100 °C. Een verandering van één graad Celsius is hetzelfde als een verandering van één kelvin, maar ze hebben verschillende nulpunten. Het nulpunt van de Kelvinschaal is het absolute nulpunt, de laagste temperatuur is -273,15 °C. In het oudere Fahrenheitsysteem is een verandering van één graad hetzelfde als een verandering van 5/9e van een graad Celsius of Kelvin.

Gerelateerde termen:

• Absoluut nulpunt
• Hoogte
• Azimut
• Hemelcoördinaten
• Declinatie
• Horizon
• Breedtegraad
• Lengtegraad
• Rechte klimming (RA)
• Zenit