Glossarium astronomicum

Saturnus

Saturnus is de zesde planeet vanaf de zon en de op één na grootste planeet qua omvang en massa. Het is een gasreus met een diameter van 120.000 kilometer (km), 9,4 keer de straal van de aarde. Saturnus heeft de laagste dichtheid van alle planeten in het zonnestelsel en is minder dicht dan water op aarde. De massa is 95 keer zo groot als die van de aarde.

De typische afstand tot de zon is 1,4 miljard km, ongeveer 9,5 astronomische eenheden (afstand tussen de aarde en de zon). Saturnus doet er 29,4 jaar over om een baan om de zon te voltooien. Astronomen hebben meer dan 140 manen of natuurlijke satellieten ontdekt die rond Saturnus draaien. Van deze manen is Titan de grootste en de enige maan in het zonnestelsel met een significante atmosfeer.

Saturnus, genoemd naar de Romeinse god van de landbouw, staat bekend als de parel van het zonnestelsel. Hij is met het blote oog te zien als een matte lichtpunt in de lucht. Hoewel hij meer dan een miljard kilometer van de aarde verwijderd is, zijn de prachtige ringen die hem omringen met een kleine telescoop te zien.

Gerelateerde termen:

• Astronomische eenheid
• Gasreus
• Reuzenplaneet
• Buitenplaneten
• Ring
• Zonnestelsel
• Titan

Neptunus

Neptunus is de achtste en verste grote planeet vanaf de zon. Net als zijn buurplaneet Uranus is Neptunus een ijsreus. De straal van Neptunus is iets minder dan 25.000 kilometer (km), iets minder dan vier keer de straal van de aarde. Neptunus heeft een vaste rotskern die omgeven is door een laag van water, methaan en ammoniak onder hoge druk. In het vroege buitenste zonnestelsel waren deze chemicaliën bevroren en klonterden ze samen op de jonge Neptunus, vandaar de naam “ijzige reus”. De buitenste atmosfeer van Neptunus is een dikke, gezwollen laag waterstof en helium.

De typische afstand tot de zon is ongeveer 4,5 miljard km, ongeveer 30 astronomische eenheden (afstanden tussen de aarde en de zon). Neptunus heeft minstens 14 manen en een vaag ringsysteem. Als buitenste grote planeet speelt de zwaartekracht van Neptunus een cruciale rol bij het vormgeven van de banen van kleinere hemellichamen in de Kuipergordel.

Neptunus is niet zichtbaar met het blote oog. Hij werd voor het eerst geïdentificeerd vanwege het effect dat zijn zwaartekracht heeft op de baan van Uranus. De wiskundigen John Couch Adams en Urbain Le Verrier voorspelden beiden het bestaan en de locatie van Neptunus in het begin van de jaren 1840. Op basis van de berekeningen van Le Verrier ontdekte Johann Gottfried Galle Neptunus voor het eerst in 1846. Neptunus is vernoemd naar de Romeinse god van de zee.

Gerelateerde termen:

• Astronomische eenheid
• Reuzenplaneet
• IJsreus
• Kuipergordel
• Buitenplaneten
• Zonnestelsel
• Uranus

Jupiter

Jupiter is de grootste planeet in het zonnestelsel en de vijfde grote planeet vanaf de zon. Het is een gasreus met een straal van 71.300 kilometer (km), ongeveer 11 keer de straal van de aarde. De massa van Jupiter (318 keer de massa van de aarde) is groter dan die van alle andere planeten en kleinere hemellichamen in het zonnestelsel samen.

De typische afstand tot de zon is 778 miljoen km, ongeveer vijf astronomische eenheden (afstanden tussen de aarde en de zon), en het duurt iets minder dan 12 jaar om één baan te voltooien. In 2023 hebben astronomen meer dan 90 manen of natuurlijke satellieten ontdekt die rond Jupiter draaien.

De planeet is met het blote oog zichtbaar. De Engelse naam is afgeleid van de Romeinse koning van de goden. Met een kleine telescoop kunnen we wolkenbanden in verschillende kleuren en een gigantisch rood cirkelvormig stormgebied (de zogenaamde Grote Rode Vlek) zien. In de afgelopen decennia zijn er enkele ruimtesondes naar Jupiter gestuurd en in 2016 is het NASA-ruimtevaartuig Juno begonnen met het veel gedetailleerder onderzoeken van Jupiter en zijn manen.

Gerelateerde termen:

• Astronomische eenheid
• Galileïsche manen
• Gasreus
• Reuzenplaneet
• Grote Rode Vlek
• Buitenplaneten
• Planeet
• Zonnestelsel

IJsreus

In het zonnestelsel zijn er vier reuzenplaneten: Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus. De laatste twee, Uranus en Neptunus, staan bekend als ijsreuzen. Ze hebben een vaste rotsachtige kern die omgeven is door een dikke laag water, ammoniak en methaan. Deze chemische stoffen bevinden zich in een vreemde, hoge druktoestand: niet helemaal vast, niet helemaal vloeibaar. De buitenste atmosfeer van beide planeten bestaat uit een dikke, donzige laag waterstof en helium.

In het vroege zonnestelsel, in de gebieden ver van de zon, was het koud genoeg om water, methaan en ammoniak te laten bevriezen tot ijs. Hier is ‘ijs’ een algemene term voor bevroren chemische stoffen die uit moleculen bestaan. De jonge planeten Uranus en Neptunus hebben dit ijs aangetrokken door hun zwaartekracht. Omdat dit ijs zo'n belangrijk onderdeel van deze twee planeten vormde, werden ze de ijsreuzen genoemd.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet • Neptunus • Uranus • Accretie

Reuzenplaneet Beschrijving: Een reuzenplaneet is een groot hemellichaam dat voornamelijk bestaat uit waterstof, helium of complexere moleculen zoals water, methaan of ammoniak. Terwijl een terrestrische planeet voornamelijk bestaat uit materiaal met een zeer hoog kookpunt, zoals ijzer of gesteente, wordt aangenomen dat reuzenplaneten een vaste kern hebben die omgeven is door ander materiaal. De massa van een reuzenplaneet is aanzienlijk groter dan die van de aarde, waardoor de zwaartekracht sterk genoeg is om de uitgebreide gasatmosfeer, bestaande uit lichte elementen zoals waterstof en helium, vast te houden.

Reuzenplaneten vallen uiteen in twee categorieën: gasreuzen, die voornamelijk bestaan uit waterstof en helium, en ijsreuzen, die voornamelijk bestaan uit water, methaan en ammoniak, omgeven door een atmosfeer van waterstof en helium. In beide gevallen kunnen de namen verwarrend zijn, aangezien het meeste materiaal in gasreuzen niet in gasvormige toestand is en ijsreuzen geen vast ijs bevatten, maar materiaal dat in het koude buitenste zonnestelsel bevroren was voordat het op de planeet werd aangetrokken.

De vier grootste planeten in het zonnestelsel (Jupiter, Saturnus, Neptunus en Uranus) zijn allemaal reuzenplaneten.

Gerelateerde termen:

• Gasreus
• IJsreus
• Jupiter
• Neptunus
• Planeet
• Saturnus
• Uranus
• Accretie

Gasreus

Een gasreus is een reusachtige planeet die voornamelijk bestaat uit waterstof en helium, gassen die voorkomen in de interstellaire en interplanetaire ruimte, vandaar de naam. Het grootste deel van de waterstof en helium in gasreuzen bevindt zich echter in vloeibare vorm.

Gasreuzen hebben vermoedelijk een rotsachtige kern die omgeven is door dikke lagen waterstof en helium. In de diepste delen van de planeet worden deze gassen samengeperst tot vloeistof, waarbij de diepste lagen vermoedelijk een oceaan van metallisch waterstof bevatten. In de buitenste lagen zijn de waterstof en helium in gasvorm. Andere elementen in de atmosfeer kunnen wolken en regen vormen. In de koelste gasreuzen kunnen de wolken in de bovenste laag bestaan uit water of ammoniakdamp. In diepere, warmere lagen van koelere gasreuzen en in de buitenste lagen van warmere gasreuzen kunnen de wolken bestaan uit ijzer en mineralen die bij kamertemperatuur vast zijn.

De twee grootste planeten in het zonnestelsel, Jupiter en Saturnus, zijn gasreuzen.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Saturnus