Glossarium astronomicum

Uranus

Uranus is de zevende planeet vanaf de zon. Het is een ijsreus met een straal van ongeveer 25.000 kilometer (km), ongeveer vier keer de straal van de aarde. Uranus heeft een massa die 14,5 keer zo groot is als die van de aarde en een vaste rotskern die omgeven is door een laag van water, methaan en ammoniak onder hoge druk. In het vroege buitenste zonnestelsel waren deze chemicaliën bevroren. De jonge Uranus verzamelde deze “ijzen”, vandaar de naam “ijsreus”. De buitenste atmosfeer van Uranus is een dikke, gezwollen laag waterstof en helium. Zijn rotatieas is meer dan 90 graden gekanteld ten opzichte van het baanvlak. Uranus heeft een ringsysteem.

De typische afstand tot de zon is ongeveer 2,9 miljard km, ongeveer 19 astronomische eenheden (afstand tussen de aarde en de zon). Uranus doet er ongeveer 84 jaar over om een baan rond de zon te voltooien. De planeet heeft meer dan 25 bekende manen of natuurlijke satellieten.

Uranus is onder goede omstandigheden nauwelijks zichtbaar met het blote oog en werd daarom vóór de moderne tijd niet als planeet geïdentificeerd. In 1781 werd hij als zodanig geïdentificeerd door William Herschel. Het was daarmee de eerste planeet die sinds de oudheid werd ontdekt. Uranus is vernoemd naar de Griekse god van de hemel.

Gerelateerde termen:
• Astronomische eenheid
• Reuzenplaneet
• IJsreus
• Manen
• Neptunus
• Buitenplaneten
• Ring
• Zonnestelsel
• Rotatie

Universum

Ruimte, tijd, materie, energie, objecten, verschijnselen en wetten die de onderliggende fundamentele mechanismen beheersen, zijn opgenomen in het universum. Het universum wordt vaak aangeduid als de kosmos, aangezien alle verschillende aspecten van het universum samenkomen in een ‘geordend’ systeem, hoewel er subtiele technische verschillen zijn tussen de twee termen. Universum is afgeleid van het Latijnse universus. Wetenschappers verwijzen vaak naar het waarneembare universum om de grenzen van wat kan worden waargenomen en gemeten te benadrukken.

Gerelateerde termen:
• Kosmologie
• Kosmos
• Planetarium

Universele tijd (UT)

Universele tijd, afgekort UT, is een overkoepelende term voor verschillende manieren om de tijd te meten. UT1 is de gemiddelde zonnetijd op lengtegraad nul (de historische locatie van het Royal Greenwich Observatory). De gemiddelde zonnetijd definieert de lengte van een dag als de gemiddelde duur tussen de ene middag (de hoogste positie van de zon aan de hemel) en de volgende. In de praktijk worden de benodigde metingen niet met de zon gedaan, maar met verre astronomische objecten zoals quasars 's nachts.

UTC, Universal Time Coordinated, is een tijdstandaard die is gebaseerd op de tijdmeting van een specifieke grote set atoomklokken (“internationale atoomtijd” of TAI), maar waarbij af en toe extra seconden (“schrikkelseconden”) aan sommige dagen worden toegevoegd om ervoor te zorgen dat UTC en UT1 nooit meer dan 0,9 seconden van elkaar afwijken.

Gerelateerde termen:
• Meridiaan
• Tijd
• Tijdzone

Umbra

Umbra is Latijn voor ‘schaduw’. In de context van eclipsen is de umbra het gebied in de ruimte waar een waarnemer ziet dat het ene hemellichaam het licht van het andere volledig blokkeert. Bij een zonsverduistering bijvoorbeeld ziet elke waarnemer in de umbra de zonneschijf volledig bedekt door de maanschijf. Een waarnemer in het penumbra-gebied ziet daarentegen slechts een gedeeltelijke verduistering – in het geval van een zonsverduistering wordt de zonneschijf slechts gedeeltelijk door de maan bedekt. Als een waarnemer het bedekkende object te klein vindt om het object erachter volledig te bedekken, zoals bij een ringvormige zonsverduistering, wordt gezegd dat de waarnemer zich in de antumbra bevindt. Alternatieve betekenis: het binnenste, donkerdere gebied van een zonnevlek wordt de umbra genoemd, het omringende, minder donkere gebied de penumbra.

Gerelateerde termen:
• Penumbra
• Zonsverduistering
• Schaduw

Ultraviolet

Ultraviolette straling, afgekort “UV”, is elektromagnetische straling die bestaat uit elementaire golven met golflengten tussen 10 en 380 nanometer. Deze golflengten liggen tussen röntgenstraling en zichtbaar licht in. Het grootste deel van de UV-straling van astronomische objecten wordt door de atmosfeer van de aarde geabsorbeerd, dus voor UV-astronomie zijn ruimtetelescopen nodig, zoals de Hubble-ruimtetelescoop, of meer gespecialiseerde observatoria zoals GALEX. UV-straling kan worden gebruikt om hete, jonge sterren te bestuderen, de chemische samenstelling van het interstellaire medium te bepalen, de zonneactiviteit en de corona van onze zon te bestuderen, of bepaalde eigenschappen van actieve galactische kernen te onderzoeken.

Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische straling
• Zichtbaar spectrum
• Interstellair medium
• Röntgenstraling

Uurhoek

De uurhoek is de hoek tussen de uurcirkel van een object en de meridiaan van de waarnemer.

Vanaf de aarde gezien vormen alle verschillende posities aan de hemel samen een soort verre bol met de aarde in het midden. De punten aan de hemel die zich direct boven de evenaar van de aarde bevinden, vormen de hemelevenaar op die bol. Het punt direct boven de geografische noordpool van de aarde is de hemelse noordpool, en dat boven de zuidpool van de aarde is de hemelse zuidpool.

Net zoals geografen de geografische lengte- en breedtegraad op het aardoppervlak definiëren, kan men ook de lengte- en breedtegraad op de hemelbol definiëren. De meridiaan van een waarnemer komt overeen met de geografische meridiaan van de waarnemer (de cirkel met het middelpunt van de aarde als middelpunt, die de noordpool, de zuidpool en de positie van de waarnemer snijdt), geprojecteerd op de hemelbol. Deze snijdt het noordelijke punt op de horizon van de waarnemer, het zenit, en het zuidelijke punt. De geprojecteerde meridiaan die door een bepaald hemellichaam loopt, wordt de uurcirkel van dat hemellichaam genoemd. De uurhoek is de hoek tussen de uurcirkel van het hemellichaam en de meridiaan van de waarnemer. Naarmate de tijd verstrijkt, verandert de uurhoek: een uurhoek van nul komt overeen met de hoogste positie van de ster (zijn bovenste culminatie) aan de hemel. Naarmate de ster naar de westelijke horizon beweegt, neemt de uurhoek toe. Als de uurhoek 360 graden nadert, nadert de ster zijn volgende bovenste culminatie. Merk op dat de tijd tussen bovenste culminaties één siderische dag is, wat ongeveer vier minuten korter is dan een zonnedag. Vanwege dit directe verband met tijd wordt de uurhoek meestal uitgedrukt in uren, niet in graden, waarbij 360 graden overeenkomt met 24 uur. De uurhoek kan worden gebruikt om de tijd tot de bovenste culminatie van een object te berekenen. Dit is nuttig voor astronomen die hun waarnemingen plannen: op of nabij de bovenste culminatie, wanneer het object het verst van de horizon verwijderd is, is een bijzonder goed moment om een object te observeren.

Gerelateerde termen:
• Hemelcoördinaten
• Hemelevenaar
• Declinatie
• Rechte klimming (RA)
• Sterrendag
• Hoogste culminatie