Glossarium astronomicum

Crux

Beschrijving: Het Zuiderkruis is de gangbare naam voor het sterrenbeeld Crux op het zuidelijk halfrond. Het bestaat uit vijf met het blote oog zichtbare sterren die een lang kruis vormen, is compact en gemakkelijk te herkennen. Crux beslaat het kleinste gebied van de hemelbol van alle 88 officiële sterrenbeelden.

De helderste ster, Alpha Crucis, is een drievoudig sterrenstelsel, terwijl Beta Crucis een cepheïde-variabele is. Crux bevat ook een prachtige open sterrenhoop, de Jewel Box (NGC 4755).

Crux kan worden gebruikt om het zuiden en de zuidpool van de hemel te vinden. Het staat afgebeeld op de vlaggen van Australië, Brazilië, Nieuw-Zeeland, Papoea-Nieuw-Guinea en Samoa.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Navigatie

Corona

De corona van een ster is een gebied van extreem heet plasma met een lage dichtheid rond de atmosfeer van de ster, dat zich miljoenen kilometers de ruimte in kan uitstrekken. Elke ster met een redelijk sterk magnetisch veld, geproduceerd door een dynamo-effect wanneer geladen materie zich binnen de ster beweegt, heeft naar verwachting een corona. Observatie van de corona van onze zon met het blote oog is mogelijk tijdens een totale zonsverduistering, wanneer de corona zichtbaar wordt als een witachtig, onregelmatig gevormd gebied rond de verborgen zonneschijf. Meer in het algemeen wordt de vorm van de corona van een ster bepaald door de magnetische velden van de ster en de uitwaartse druk van het gas in de bovenste regionen. Stellaire corona's hebben zeer hoge temperaturen: met meer dan een miljoen kelvin is de corona van de zon veel heter dan het oppervlak van de zon.

Het mechanisme voor het verwarmen van de corona tot die temperatuur is onderwerp van lopend onderzoek, maar het lijkt duidelijk dat de magnetische velden die de corona vormen een belangrijke rol spelen. De vorm van de corona van de zon verandert op tijdschalen van seconden tot maanden, meestal als reactie op zonneactiviteit, zoals zonnevlammen die plasma in de corona uitstoten, of coronale massa-ejecties waarbij een aanzienlijke hoeveelheid geladen deeltjes vrijkomt.

De vorm verandert ook op een tijdschaal van jaren met wat de zonnecyclus wordt genoemd – de periodieke verandering in sterkte en oriëntatie van het magnetische veld van de zon, met een periode van bijna elf jaar. Verwacht wordt dat dergelijke veranderingen zich op analoge wijze ook in de corona's van andere sterren zullen voordoen.

Gerelateerde termen:

• Chromosfeer
• Zonnevlam
• Zonneprominentie
• Zonnewind>br> • Stellaire structuur

Copernicaanse revolutie

De Copernicaanse revolutie verwijst naar de vervanging van het geocentrische (aardgerichte) model voor het visualiseren van het zonnestelsel door een heliocentrisch (zongericht) model. Het geocentrische model was bijna twee millennia lang de consensus in de Europese wetenschappelijke opvattingen, hoewel sommigen geloofden in een heliocentrisch model. Deze verschuiving vormde een eerste stap in de ontwikkeling van een nieuw model voor de bewegingen van planeten, manen, sterren en andere hemellichamen aan de hemel, die zich in de daaropvolgende eeuwen voltrok. Het geocentrische model wordt nog steeds gebruikt om concepten met betrekking tot de hemelbol uit te leggen. De Copernicaanse revolutie is vernoemd naar Nicolaus Copernicus, die in de 16e eeuw het heliocentrische model beschreef in zijn baanbrekende werk De revolutionibus orbium coelestium. Hoewel vaak wordt beweerd dat Immanuel Kant de eerste was die de term Copernicaanse revolutie gebruikte, is de juistheid van deze bewering omstreden.

Gerelateerde termen:

• Hemelsfeer
• Geocentrisch model
• Heliocentrisch model
• Copernicaans principe

Conjunctie

Beschrijving: Vanuit het perspectief van een waarnemer op aarde wordt gezegd dat twee astronomische objecten in conjunctie staan wanneer ze dicht bij elkaar aan de hemel lijken te staan. De conjunctie hoeft niet daadwerkelijk zichtbaar te zijn – de maan en de zon staan bijvoorbeeld ongeveer op één lijn wanneer het nieuwe maan is, maar we kunnen de maan onder die omstandigheden niet zien, tenzij er een zonsverduistering is. In dat geval, en wanneer een conjunctie zo dichtbij is dat het ene object het andere lijkt te bedekken, zouden astronomen dit een transitie of eclips noemen.

Gerelateerde termen:

• Eclips
• Maanfase
• Oppositie
• Transitie

Cluster van sterrenstelsels

Ook bekend als sterrenstelselclusters

Een cluster van sterrenstelsels is een fysieke groep sterrenstelsels die door zwaartekracht aan elkaar gebonden zijn. Clusters van sterrenstelsels kunnen variëren in grootte en concentratie, van honderden tot duizenden sterrenstelsels. De Virgo Cluster, de dichtstbijzijnde cluster van sterrenstelsels, is een voorbeeld van een grote cluster met duizenden sterrenstelsels. Naast sterrenstelsels bevatten clusters ook plasma en grote hoeveelheden donkere materie.

Gerelateerde termen:

• Donkere materie
• Sterrenstelsel
• Plasma

Cluster

Een cluster is een groep sterren of sterrenstelsels die door zwaartekracht aan elkaar gebonden zijn.

Verwante termen:

• Cluster van sterrenstelsels
• Sterrenhoop

Circumpolaire sterren

Op de meeste locaties op aarde is de hemelse noordpool of de hemelse zuidpool zichtbaar aan de hemel, op enige afstand boven de horizon. Voor een waarnemer op zo'n locatie lijken de sterren rond de hemelpool te draaien naarmate de tijd verstrijkt: elke ster beschrijft een cirkel aan de hemel, met de cirkel in het midden op de hemelpool waarnaar de aardas wijst. Op de twee punten waar een cirkel de horizon van de waarnemer kruist, de ene oostwaarts en de andere westwaarts, zal de betreffende ster respectievelijk opkomen en ondergaan. Voor sterren die dicht genoeg bij de hemelpool staan, zal de getekende cirkel volledig boven de horizon liggen. Onze waarnemer zal deze sterren nooit zien opkomen of ondergaan. Deze sterren die nooit ondergaan, worden circumpolaire sterren genoemd.

Welke sterren circumpolair zijn, hangt af van de geografische breedtegraad van de waarnemer en van de declinatie van de ster – de declinatie is de hoek tussen de locatie van de ster en de hemelequator. Op het noordelijk halfrond is een ster circumpolair als de declinatie groter is dan 90° min de breedtegraad van de waarnemer. Op het zuidelijk halfrond moeten we er rekening mee houden dat zowel de zuidelijke breedtegraden op aarde als de zuidelijke declinatiewaarden een minteken hebben. Rekening houdend met deze tekens is een ster op het zuidelijk halfrond circumpolair als de declinatie kleiner is dan –90° min de breedtegraad van de waarnemer.

Gerelateerde termen:

• Declinatie
• Breedtegraad
• Aardas

Chromosfeer

De chromosfeer (of "kleurenbol") van de zon of een andere zonachtige ster is de dunne laag in de atmosfeer direct boven de fotosfeer, de dichtere laag waaruit het zonlicht of sterlicht wordt uitgezonden. Tijdens een totale zonsverduistering is de chromosfeer zichtbaar als een zwakke ring van gloeiende gassen, voornamelijk waterstof, dat rood gloeit, vandaar de naam.

Gerelateerde termen:

• Corona
• Fotosfeer
• Sterstructuur

Capricornus

Capricornus is het kleinste sterrenbeeld in de dierenriem. De sterren die deel uitmaken van dit sterrenbeeld bevinden zich in het deel van de hemel dat de ecliptica (het vlak dat wordt gedefinieerd door de baan van de aarde om de zon) snijdt. Sterker nog, alle sterrenbeelden die deel uitmaken van de dierenriem, snijden de ecliptica. Vanaf de aarde kunnen we de planeten, en ook de zon, regelmatig vinden in het sterrenbeeld Steenbok. In het geval van de zon gebeurt dit van eind januari tot half februari (op dat moment kunnen we de sterren van het sterrenbeeld natuurlijk niet zien). Capricornus is een van de 88 moderne sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie zijn gedefinieerd, maar gaat veel verder terug – het was al een van de 48 sterrenbeelden die de astronoom Claudius Ptolemaeus in de 2e eeuw een naam gaf. De sterren die het sterrenbeeld Capricornus vormen, zijn relatief zwak. Met een telescoop kun je de bolvormige sterrenhoop M30 in Capricornus vinden.

Gerelateerde termen:

• Ecliptica
• Bolvormige sterrenhoop
• Internationale Astronomische Unie
• Dierenriem
• Keerkring