Glossarium astronomicum

In de astronomie verwijst culminatie naar het moment waarop een hemellichaam de lokale meridiaan van de waarnemer passeert. Wanneer een hemellichaam aan de hemel de meridiaan passeert, bevindt het zich op het hoogste of laagste punt aan de hemel.

Vanuit het perspectief van de waarnemer lijkt de hemelbol rond de aarde te draaien. Dit betekent dat hemellichamen aan de hemel gedurende een dag een cirkelvormige baan volgen. De meeste objecten komen op in het oosten, bewegen zich hoger aan de hemel totdat ze de meridiaan passeren en bewegen zich vervolgens lager aan de hemel om in het westen onder te gaan. Circumpolaire objecten zijn objecten die dicht genoeg bij een van de hemelpolen staan, zodat een waarnemer hun volledige cirkelvormige baan gedurende een siderische dag (iets minder dan 24 uur) kan zien. In alle gevallen bereikt een hemellichaam het hoogste punt aan de hemel wanneer het de meridiaan passeert. Het moment waarop het dit hoogste punt bereikt, wordt de bovenste culminatie genoemd. Twaalf (sterren)uren later, wanneer het object zich op het laagste punt aan de hemel bevindt (vaak onder de horizon), wordt dit moment de onderste culminatie genoemd.

Aangezien culminatie het moment is waarop een hemellichaam de lokale meridiaan van de waarnemer passeert, wordt het vaak aangeduid als meridiaanovergang of meridiaanpassage. De uurhoek aan de hemel wordt gedefinieerd ten opzichte van de lokale meridiaan van de waarnemer, dus per definitie vindt de bovenste culminatie plaats bij een uurhoek van nul en de onderste culminatie bij een uurhoek van 12 uur.

Gerelateerde termen:
• Hemellichaam
• Circumpolaire sterren
• Uurhoek
• Meridiaan
• Siderische dag

Een variabele ster is een ster die voor waarnemers in de loop van de tijd duidelijke veranderingen in helderheid vertoont. De helderheid van alle sterren verandert in de loop van miljoenen of miljarden jaren als gevolg van stellaire evolutie. De term variabele ster wordt doorgaans gereserveerd voor sterren waarvan de helderheid varieert op tijdschalen die veel korter zijn dan hun evolutionaire tijdschalen.

Er zijn verschillende mogelijke fysische mechanismen die tot variabiliteit kunnen leiden. Sommige sterren, zoals Cepheïde-variabelen of RR Lyrae-sterren, zijn onstabiel en pulseren, waardoor hun grootte en helderheid veranderen.

Andere sterren kunnen helder materiaal uitstoten dat de totale waargenomen helderheid verhoogt (“eruptieve variabelen”). Sterren die cataclysmische variabelen of nova's worden genoemd, vertonen een plotselinge toename in helderheid, gevolgd door een terugkeer naar hun vorige niveau. In dergelijke systemen gaat het om een paar sterren, waarbij materie van de ene ster naar de andere stroomt en ontbrandt in een kernfusiereactie zodra een bepaalde drempel wordt bereikt. De ene of de andere begeleider ondergaat de cataclysmische explosie en wordt helderder.

Andere sterren lijken variabel omdat ze roteren, waardoor ze ons afwisselend een helderdere en een minder heldere kant laten zien, of omdat er in werkelijkheid twee sterren om elkaar heen draaien, waarbij de ene ster periodiek achter zijn metgezel verduisterd wordt. Deze laatste klasse van dubbelsterren staat bekend als eclipsende dubbelsterren.

Gerelateerde termen:

• Cepheïde-variabele
• Nova
• Kernfusie
• Sterevolutie
• Zonnevlek
• Supernova
• Witte dwerg
• Accretie

Een coronale massa-uitbarsting (of CME) is de explosieve uitstoot van zonneplasma en het bijbehorende magnetische veld van de zon (en andere soortgelijke sterren) naar de heliosfeer (of astrosfeer bij andere sterren). CME's zijn magnetische explosies die doorgaans gepaard gaan met zonnevlammen. Een CME is een fysieke uitstoot van materiaal, in tegenstelling tot een “vlam”, die beperkt blijft tot de zichtbare straling. CME's variëren sterk in structuur, dichtheid en snelheid. CME's die de aarde raken, kunnen leiden tot aanzienlijke geomagnetische stormen.

Gerelateerde termen:
• Aurora
• Zonnevlam

Dit principe in zijn oorspronkelijke vorm is een uitvloeisel van het Copernicaanse model voor het zonnestelsel. Dit ‘heliocentrische’ model stelde dat de planeten rond de zon draaien en verving het eerder gangbare geloof dat de aarde een speciale plaats in het centrum van het zonnestelsel innam. Filosofisch gezien vertegenwoordigt het Copernicaanse principe een fundamentele verschuiving in de menselijke perceptie van onze plaats in het universum. Deze verschuiving was revolutionair in de tijd van Copernicus. Het Copernicaans principe is uitgebreid naar de kosmologie, waar het het kosmologisch principe wordt genoemd. Dit principe vormt een van de belangrijkste fundamenten van de moderne kosmologie: er is geen speciale locatie of richting binnen het waarneembare universum. Beide principes worden voortdurend getoetst door middel van een reeks observaties op verschillende schaalniveaus, met behulp van telescopen op aarde en in de ruimte.

Gerelateerde termen:
• Copernicaanse revolutie
• Kosmologisch principe
• Kosmos
• Geocentrisch model
• Heliocentrisch model

Ook bekend als convectieve enveloppe

De convectieve zone is een gebied in een ster waar convectie, in plaats van straling, de belangrijkste methode is voor warmtetransport. Convectie vereist een groot temperatuurverschil in een bepaald gebied. Wanneer straling inefficiënt is, treedt convectie op.

In de convectieve zone stijgt heet materiaal uit de diepere lagen van de ster op naar koelere gebieden, waar het afkoelt en vervolgens weer naar beneden zakt. In de meest massieve hoofdreekssterren is de kern convectief, terwijl de buitenste lagen radiatief zijn. In hoofdreekssterren die vergelijkbaar zijn met de zon is het gebied onder de atmosfeer convectief, terwijl het gebied daaronder radiatief is. In sterren met de laagste massa is de hele ster, van de kern tot net onder de atmosfeer, convectief.

Convectieve bewegingen leiden tot grootschalige vermenging van chemische elementen. Wanneer convectie het oppervlak van een ster bereikt, kan het vers gesynthetiseerde elementen en isotopen naar het oppervlak transporteren, wat een afdruk achterlaat in de spectra die door astronomen worden geregistreerd.

Gerelateerde termen:
• Stralingszone
• Sterstructuur
• Sterkern

Kreeft is een van de sterrenbeelden in de dierenriem, d.w.z. dat de sterren waaruit dit sterrenbeeld bestaat zich bevinden in het deel van de hemel dat de ecliptica (het vlak dat wordt bepaald door de baan van de aarde rond de zon) snijdt. Daarom kunnen we vanaf de aarde regelmatig de zon en ook planeten in het sterrenbeeld Kreeft vinden. In het geval van de zon gebeurt dit vanaf eind juli en begin augustus (op dat moment kunnen we de sterren van het sterrenbeeld natuurlijk niet zien). Tweeduizend jaar geleden stond de zon in Kreeft tijdens de zomerzonnewende op het noordelijk halfrond; dit is de oorsprong van de naam van de Kreeftskeerkring. Door de precessie van de equinoxen staat de zon niet langer in Kreeft tijdens de zomerzonnewende op het noordelijk halfrond. Kreeft is een van de 88 moderne sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie zijn gedefinieerd, maar gaat veel verder terug – het was al een van de 48 sterrenbeelden die door de 2e-eeuwse astronoom Claudius Ptolemaeus werden genoemd.

Gerelateerde termen:
• Sterrenbeeld
• Ecliptica
• Dierenriem
• Kreeftskeerkring
• Precessie

Beschrijving: Het Zuiderkruis is de gangbare naam voor het sterrenbeeld Crux op het zuidelijk halfrond. Het bestaat uit vijf met het blote oog zichtbare sterren die een lang kruis vormen, is compact en gemakkelijk te herkennen. Crux beslaat het kleinste gebied van de hemelbol van alle 88 officiële sterrenbeelden.

De helderste ster, Alpha Crucis, is een drievoudig sterrenstelsel, terwijl Beta Crucis een cepheïde-variabele is. Crux bevat ook een prachtige open sterrenhoop, de Jewel Box (NGC 4755).

Crux kan worden gebruikt om het zuiden en de zuidpool van de hemel te vinden. Het staat afgebeeld op de vlaggen van Australië, Brazilië, Nieuw-Zeeland, Papoea-Nieuw-Guinea en Samoa.

Gerelateerde termen:
• Sterrenbeeld
• Navigatie

De corona van een ster is een gebied van extreem heet plasma met een lage dichtheid rond de atmosfeer van de ster, dat zich miljoenen kilometers de ruimte in kan uitstrekken. Elke ster met een redelijk sterk magnetisch veld, geproduceerd door een dynamo-effect wanneer geladen materie zich binnen de ster beweegt, heeft naar verwachting een corona. Observatie van de corona van onze zon met het blote oog is mogelijk tijdens een totale zonsverduistering, wanneer de corona zichtbaar wordt als een witachtig, onregelmatig gevormd gebied rond de verborgen zonneschijf. Meer in het algemeen wordt de vorm van de corona van een ster bepaald door de magnetische velden van de ster en de uitwaartse druk van het gas in de bovenste regionen. Stellaire corona's hebben zeer hoge temperaturen: met meer dan een miljoen kelvin is de corona van de zon veel heter dan het oppervlak van de zon.

Het mechanisme voor het verwarmen van de corona tot die temperatuur is onderwerp van lopend onderzoek, maar het lijkt duidelijk dat de magnetische velden die de corona vormen een belangrijke rol spelen. De vorm van de corona van de zon verandert op tijdschalen van seconden tot maanden, meestal als reactie op zonneactiviteit, zoals zonnevlammen die plasma in de corona uitstoten, of coronale massa-ejecties waarbij een aanzienlijke hoeveelheid geladen deeltjes vrijkomt.

De vorm verandert ook op een tijdschaal van jaren met wat de zonnecyclus wordt genoemd – de periodieke verandering in sterkte en oriëntatie van het magnetische veld van de zon, met een periode van bijna elf jaar. Verwacht wordt dat dergelijke veranderingen zich op analoge wijze ook in de corona's van andere sterren zullen voordoen.

Gerelateerde termen:
• Chromosfeer
• Zonnevlam
• Protuberans
• Zonnewind
• Sterstructuur

De Copernicaanse revolutie verwijst naar de vervanging van het geocentrische (aardgerichte) model voor het visualiseren van het zonnestelsel door een heliocentrisch (zongericht) model. Het geocentrische model was bijna twee millennia lang de consensus in de Europese wetenschappelijke opvattingen, hoewel sommigen geloofden in een heliocentrisch model. Deze verschuiving vormde een eerste stap in de ontwikkeling van een nieuw model voor de bewegingen van planeten, manen, sterren en andere hemellichamen aan de hemel, die zich in de daaropvolgende eeuwen voltrok. Het geocentrische model wordt nog steeds gebruikt om concepten met betrekking tot de hemelbol uit te leggen. De Copernicaanse revolutie is vernoemd naar Nicolaus Copernicus, die in de 16e eeuw het heliocentrische model beschreef in zijn baanbrekende werk De revolutionibus orbium coelestium. Hoewel vaak wordt beweerd dat Immanuel Kant de eerste was die de term Copernicaanse revolutie gebruikte, is de juistheid van deze bewering omstreden.

Gerelateerde termen:
• Hemelsfeer
• Geocentrisch model
• Heliocentrisch model
• Copernicaans principe

Beschrijving: Vanuit het perspectief van een waarnemer op aarde wordt gezegd dat twee astronomische objecten in conjunctie staan wanneer ze dicht bij elkaar aan de hemel lijken te staan. De conjunctie hoeft niet daadwerkelijk zichtbaar te zijn – de maan en de zon staan bijvoorbeeld ongeveer op één lijn wanneer het nieuwe maan is, maar we kunnen de maan onder die omstandigheden niet zien, tenzij er een zonsverduistering is. In dat geval, en wanneer een conjunctie zo dichtbij is dat het ene object het andere lijkt te bedekken, zouden astronomen dit een transitie of eclips noemen.

Gerelateerde termen:
• Eclips
• Maanfase
• Oppositie
• Transitie