Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst

Een variabele ster is een ster die voor waarnemers in de loop van de tijd duidelijke veranderingen in helderheid vertoont. De helderheid van alle sterren verandert in de loop van miljoenen of miljarden jaren als gevolg van stellaire evolutie. De term variabele ster wordt doorgaans gereserveerd voor sterren waarvan de helderheid varieert op tijdschalen die veel korter zijn dan hun evolutionaire tijdschalen.

Er zijn verschillende mogelijke fysische mechanismen die tot variabiliteit kunnen leiden. Sommige sterren, zoals Cepheïde-variabelen of RR Lyrae-sterren, zijn onstabiel en pulseren, waardoor hun grootte en helderheid veranderen.

Andere sterren kunnen helder materiaal uitstoten dat de totale waargenomen helderheid verhoogt (“eruptieve variabelen”). Sterren die cataclysmische variabelen of nova's worden genoemd, vertonen een plotselinge toename in helderheid, gevolgd door een terugkeer naar hun vorige niveau. In dergelijke systemen gaat het om een paar sterren, waarbij materie van de ene ster naar de andere stroomt en ontbrandt in een kernfusiereactie zodra een bepaalde drempel wordt bereikt. De ene of de andere begeleider ondergaat de cataclysmische explosie en wordt helderder.

Andere sterren lijken variabel omdat ze roteren, waardoor ze ons afwisselend een helderdere en een minder heldere kant laten zien, of omdat er in werkelijkheid twee sterren om elkaar heen draaien, waarbij de ene ster periodiek achter zijn metgezel verduisterd wordt. Deze laatste klasse van dubbelsterren staat bekend als eclipsende dubbelsterren.

Gerelateerde termen:
• Cepheïde-variabele
• Nova
• Kernfusie
• Sterevolutie
• Zonnevlek
• Supernova
• Witte dwerg
• Accretie

Terug naar de woordenlijst

Röntgenstraling bestaat uit elektromagnetische golven die minder energie bevatten dan gammastraling, maar meer energie dan ultraviolette straling. Het röntgengedeelte van het spectrum wordt doorgaans gedefinieerd als het golflengtebereik tussen 10 picometer en 10 nanometer. Dit komt overeen met frequenties tussen ongeveer 30 petahertz en 30 exahertz. De energieën van de resulterende fotonen (lichtdeeltjes) liggen in het bereik tussen ongeveer 100 eV en 100 keV, waarbij gebruik wordt gemaakt van de eenheid “elektronvolt” die gebruikelijk is in de deeltjesfysica.

In de astronomie bereikt significante röntgenstraling ons doorgaans vanuit gebieden met gas of plasma bij zeer hoge temperaturen, hoger dan een miljoen kelvin. Voorbeelden hiervan zijn de corona van onze zon en de corona's van andere sterren, en ook de accretieschijven rond compacte objecten: gas dat naar een neutronenster of zwart gat valt en rondwervelt in een extreem hete schijf voordat het op of in het centrale object valt. Supernova-restanten zijn een andere veel voorkomende klasse van astronomische röntgenbronnen: wanneer een massieve ster aan het einde van zijn leven explodeert als een supernova, worden de buitenste lagen van de ster de ruimte in geslingerd. Wanneer dat weggeslingerde gas in contact komt met het omringende interstellaire medium, zullen schokeffecten de materie in het botsingsgebied tot hoge temperaturen verwarmen, wat resulteert in de productie van röntgenstraling.

Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische straling
• Gammastraling
• Ultraviolet
• Golflengte

Terug naar de woordenlijst

Rotatie is de beweging van een object rond een denkbeeldige lijn, die de rotatieas wordt genoemd. Terwijl het object roteert, blijft elk van de verschillende delen ervan op precies dezelfde afstand van de rotatieas. Over het algemeen roteren sterren (inclusief de zon), planeten, manen of asteroïden rond een vaste as. De aarde roteert rond de aardas, de denkbeeldige rechte lijn die door de noord- en zuidpool van de aarde loopt. De rotatie van de aarde is verantwoordelijk voor het veranderende uitzicht op de nachtelijke hemel dat elke waarnemer op het aardoppervlak ziet, waarbij voortdurend nieuwe sterren opkomen aan de oostelijke horizon en ondergaan aan de westelijke horizon. Het feit dat de zon overdag aan de hemel lijkt te bewegen, opkomt in het oosten en ondergaat in het westen, is ook een gevolg van de rotatie van de aarde.

Gerelateerde termen:
• Nacht

Terug naar de woordenlijst

Deze term kan verwijzen naar drie verschillende effecten: Doppler-, kosmologische of gravitationele roodverschuiving. Doppler-roodverschuiving is het tegenovergestelde van blauwverschuiving; in het geval van roodverschuiving beweegt de bron die de elektromagnetische straling uitzendt zich weg van de waarnemer, waardoor de golflengte van de elektromagnetische straling wordt uitgerekt tot langere (rondere) golflengten. Dit is vergelijkbaar met het Doppler-effect in de context van geluidsgolven. Kosmologische roodverschuiving is het resultaat van elektromagnetische straling die door een bron wordt uitgezonden en die wordt uitgerekt tot langere golflengten als gevolg van de fysieke uitdijing van de ruimte, in tegenstelling tot Doppler-roodverschuiving, die het gevolg is van relatieve beweging. Gravitationele roodverschuiving verwijst naar het effect waarbij de golflengte van elektromagnetische straling die door een bron wordt uitgezonden, wordt uitgerekt tot langere golflengten, of beter gezegd, de bijbehorende fotonen energie verliezen wanneer ze een gebied (gravitatiebron) proberen te verlaten waar de zwaartekracht sterker is.

Gerelateerde termen:
• Dopplereffect
• Elektromagnetische straling
• Algemene relativiteitstheorie
• Blauwverschuiving

Terug naar de woordenlijst

Getijdenkrachten rekken astronomische objecten uit tot langgerekte vormen. De maan rekt bijvoorbeeld het water rond de aarde uit tot twee uitstulpingen; dit veroorzaakt de getijden op aarde.

Twee massieve objecten oefenen getijdenkrachten op elkaar uit. Massievere objecten oefenen grotere getijdenkrachten uit, terwijl getijdenkrachten sterker zijn voor objecten die dichter bij elkaar staan. Deze getijdenkrachten kunnen zo sterk worden dat het uitrekken een van de objecten aan flarden kan scheuren.

Voor een object (bijvoorbeeld een asteroïde of maan) met een bepaalde massa en grootte dat dicht bij een ander massief object staat, is er een afstand waarbinnen het door de getijdenkrachten van het andere object aan flarden zal worden gescheurd. Deze afstand staat bekend als de “Roche-limiet”. Een bekend voorbeeld van de Roche-limiet zijn rotsachtige en ijzige manen die rond reuzenplaneten draaien. Als een maan dichter bij de reuzenplaneet staat dan de Roche-limiet, zal deze uiteenvallen en een ring van materiaal rond de reuzenplaneet vormen.

Kettingen van kraters, ‘catenae’ genaamd, die zichtbaar zijn op de maan en andere rotsachtige hemellichamen in het zonnestelsel, zijn het bewijs dat inkomende asteroïden uiteenvallen wanneer ze de Roche-limiet passeren, waardoor ze als een reeks kleinere objecten inslaan in plaats van als één groot lichaam.

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als hoekdiameter

Resolutie, of hoekresolutie, is de kleinste hoek tussen twee dicht bij elkaar liggende puntvormige objecten die als afzonderlijk kunnen worden waargenomen. Het kan ook worden gezien als de spreiding van een puntvormig object (zoals een ster), die voornamelijk te wijten is aan de optica van de telescoop. Dit is een zeer belangrijke eigenschap van telescopen, aangezien telescopen met een hogere hoekresolutie ons in staat stellen om sterren die zeer dicht bij elkaar staan visueel van elkaar te scheiden en om fijnere details te zien in uitgebreide objecten zoals nevels en sterrenstelsels. Twee sterren met een hoekafstand kleiner dan de resolutie zullen als één object verschijnen. De resolutie van een telescoop kan worden verbeterd door de grootte van de lichtverzamelende spiegel of lens te vergroten. Het hangt ook af van de golflengte en wordt slechter naarmate de golflengte toeneemt.

Gerelateerde termen:
• Telescoop
• Lens
• Spiegel

Terug naar de woordenlijst

De vermindering van de intensiteit van het sterrenlicht dat ons bereikt, wordt extinctie genoemd. Deze vermindering is het gevolg van absorptie en verstrooiing van licht door deeltjes langs het pad van het licht. Extinctie kan worden veroorzaakt door de atmosfeer van de aarde (atmosferische extinctie genoemd), materiaal in de directe omgeving van een ster (circumstellaire extinctie genoemd) of materiaal tussen sterren in de diepe ruimte (interstellaire extinctie genoemd). Atmosferische extinctie wordt voornamelijk veroorzaakt door aerosolen en moleculen in de atmosfeer van de aarde, zoals water, kooldioxide en ozon, bij optische en nabij-infrarode golflengten.

Interstellaire extinctie wordt toegeschreven aan interstellaire materie die bestaat uit gas en submicron-grote stofdeeltjes. Interstellair stof heeft een drastisch effect op sterrenlicht in vergelijking met gasdeeltjes.

Extinctie is over het algemeen hoger bij kortere golflengten en vice versa, waardoor astronomische objecten roder lijken dan hun werkelijke kleur (roodverkleuring).

Gerelateerde termen:
• Atmosferische extinctie
• Stof
• Interstellaire extinctie

Terug naar de woordenlijst

Een röntgentelescoop is een type telescoop dat speciaal is ontworpen voor het waarnemen van hoogenergetisch, hoogfrequent röntgenlicht dat onzichtbaar is voor het menselijk oog. Aangezien de atmosfeer van de aarde binnenkomende röntgenstraling volledig absorbeert, zijn röntgentelescopen doorgaans ruimtetelescopen. De hoge frequenties en bijbehorende korte golflengten van röntgenstraling vereisen een optiek die aanzienlijk verschilt van die van telescopen voor zichtbaar licht: röntgenstraling valt onder een zeer kleine hoek (“schuine invalshoek”) op de spiegels van de telescoop en kaatst terug van de buitenkant van de spiegel (“externe reflectie”). Spiegelconstructies voor het focussen van röntgenstraling die op deze manier werken, worden vaak gebouwd als concentrische schalen. Bij zeer hoge energieën, voor “harde” röntgenstraling, probeert de optica van de telescoop doorgaans helemaal niet het licht te focussen, maar vertrouwt men in plaats daarvan op maskers om informatie over de richting van de röntgenstraling te verkrijgen en op basis van deze informatie beelden te reconstrueren.

Gerelateerde termen:
• Röntgenastronomie
• Röntgenstraling

Terug naar de woordenlijst

Röntgenastronomie is een onderzoeksgebied dat zich bezighoudt met het verzamelen en analyseren van alle informatie die afkomstig is uit de kosmos in de vorm van zeer energetische elektromagnetische straling (energetischer dan ultraviolette straling maar minder energetisch dan gammastraling).

Röntgenstraling heeft frequenties tussen 30 petahertz en 30 exahertz, wat overeenkomt met golflengten tussen 10 picometer en 10 nanometer. In de oudere lengte-eenheid die nog steeds in veel gebieden van de astronomie, waaronder röntgenastronomie, wordt gebruikt, komt dit overeen met tussen 0,1 en 100 angstrom (Å). Gezien het prominente karakter van de deeltjesnatuur van licht in dat deel van het spectrum, gebruiken röntgenastronomen gewoonlijk fotonenergieën in plaats van golflengten om te karakteriseren wat ze meten. In termen van elektronvolt (eV), de energiegroep die gebruikelijk is in de deeltjesfysica, komen de bovenstaande frequentie- en golflengtebereiken overeen met fotonenergieën tussen 100 eV en 100 keV.

Aangezien de atmosfeer de meeste röntgenstraling absorbeert, wordt röntgenastronomie doorgaans uitgevoerd met ruimtetelescopen. Röntgenstraling van astronomische bronnen is afkomstig van extreem hete gebieden. Deze omvatten de schijven rond compacte objecten zoals zwarte gaten of neutronensterren, en de hete corona van sterren.

Gerelateerde termen:
• Zwart gat
• Corona
• Elektromagnetische straling
• Gammastraling
• Ultraviolet
• Röntgenstraling

Terug naar de woordenlijst
Een ruimtevaartuig is een voertuig dat is gebouwd om in de ruimte te reizen. De voortstuwing gebeurt meestal via een soort raketmotor, die gas of plasma in één richting uitstoot om in de tegenovergestelde richting te versnellen.

Ruimtevaartuigen die geen mensen vervoeren, worden onbemande of robotruimtevaartuigen genoemd; voorbeelden hiervan zijn verschillende soorten satellieten, ruimtetelescopen of ruimtesondes die worden gebruikt voor verkenning.

Bemande ruimtevaartuigen moeten daarentegen voorzien in het voortbestaan van hun menselijke inzittenden, bijvoorbeeld met een drukcabine, stralingsbescherming en een gereguleerde temperatuur.

Ruimtevaartuigen die naar de aarde kunnen terugkeren, worden terugwinbare ruimtevaartuigen genoemd; ruimtevaartuigen die na terugkeer opnieuw kunnen worden gelanceerd, worden herbruikbare ruimtevaartuigen genoemd.

Een ruimtevaartuig dat is ontworpen om als langdurige thuisbasis te dienen, bijvoorbeeld in een baan om de aarde, wordt een ruimtestation genoemd.

Gerelateerde termen:
• Raket
• Kunstmatige satelliet
• Ruimtestation
• Ruimtetelescoop