Glossarium astronomicum

Ruimtevaartuig

Een ruimtevaartuig is een voertuig dat is gebouwd om in de ruimte te reizen. De voortstuwing gebeurt meestal via een soort raketmotor, die gas of plasma in één richting uitstoot om in de tegenovergestelde richting te versnellen.

Ruimtevaartuigen die geen mensen vervoeren, worden onbemande of robotruimtevaartuigen genoemd; voorbeelden hiervan zijn verschillende soorten satellieten, ruimtetelescopen of ruimtesondes die worden gebruikt voor verkenning.

Bemande ruimtevaartuigen moeten daarentegen voorzien in het voortbestaan van hun menselijke inzittenden, bijvoorbeeld met een drukcabine, stralingsbescherming en een gereguleerde temperatuur.

Ruimtevaartuigen die naar de aarde kunnen terugkeren, worden terugwinbare ruimtevaartuigen genoemd; ruimtevaartuigen die na terugkeer opnieuw kunnen worden gelanceerd, worden herbruikbare ruimtevaartuigen genoemd.

Een ruimtevaartuig dat is ontworpen om als langdurige thuisbasis te dienen, bijvoorbeeld in een baan om de aarde, wordt een ruimtestation genoemd.

Gerelateerde termen:

• Raket • Kunstmatige satelliet • Ruimtestation • Ruimtetelescoop

Ruimteweer

Ruimteweer beschrijft de in de tijd variërende omstandigheden in de buurt van de aarde die verband houden met de aanwezigheid van geladen deeltjes en de eigenschappen van het aardmagnetisch veld. Slecht ruimteweer, waarbij grote hoeveelheden geladen deeltjes uit de ruimte aankomen, kan radiocommunicatie bemoeilijken en, in het geval van een zonnestorm, zelfs schade toebrengen aan elektronica in ruimtevaartuigen of zelfs op de grond. Het wordt ook geassocieerd met wat ongetwijfeld de mooiste ruimteweersverschijnselen zijn: kleurrijke poollichten. Factoren die het ruimteweer beïnvloeden zijn kosmische straling, de toestand van de Van Allen-gordels van geladen deeltjes in het magnetisch veld van de aarde, de zonnewind van geladen deeltjes en gebeurtenissen zoals zonnevlammen en coronale massa-uitbarstingen die geladen deeltjes in de richting van de aarde lanceren.

Gerelateerde termen:

• Aurora
• Magnetische polen
• Deeltje
• Zonnewind
• Kosmische stralingsastronomie
• Elektron
• Magnetisch veld
• Coronale massa ejectie (CME)

Ruimtestation

Een ruimtestation is een ruimtevaartuig dat gedurende een aanzienlijke periode in een baan om de aarde draait en dat mensen in de ruimte een langdurige verblijfplaats biedt. Het biedt met name geschikte leefomstandigheden, van adembare lucht tot een goed gereguleerde temperatuur. Alle ruimtestations zijn tot nu toe afhankelijk geweest van regelmatige leveringen van voedsel en water. Tot nu toe bevinden ruimtestations zich in een lage baan om de aarde, waarbij het internationale ruimtestation ISS op ongeveer 420 kilometer boven zeeniveau draait.

Een ruimtestation in een baan om de aarde bevindt zich in vrije val, waarbij de astronauten, de apparatuur en het ruimtestation allemaal dezelfde versnelling ondervinden door de zwaartekracht van de aarde. Omdat de astronauten en de apparatuur in het ruimtestation met dezelfde snelheid en in dezelfde richting versnellen als hun omgeving in het ruimtestation, ervaren ze het gevoel van gewichtloosheid, ook al zijn ze dat in werkelijkheid niet.

Dit gevoel wordt vaak microzwaartekracht genoemd, hoewel deze naam verwarrend kan zijn omdat de zwaartekracht van de aarde nog steeds aanzienlijk is op het ruimtestation, de astronauten en de apparatuur.

Ruimtestations worden voornamelijk gebruikt voor onderzoek, met name naar het effect van microzwaartekracht op mensen; een belangrijke voorbereiding op verdere fasen van ruimteverkenning.

Gerelateerde termen:
• Ruimtevaartuig

Ruimtepuin

Ruimteafval of ruimtepuin is de term voor kunstmatige objecten, of de restanten daarvan, die in een baan om de aarde draaien maar geen nuttige functie hebben. Voorbeelden hiervan zijn buiten gebruik gestelde of defecte satellieten, brokstukken als gevolg van botsingen tussen satellieten, of bovenste trappen van raketten die zijn gebruikt voor de lancering van ruimtevaartuigen of satellieten en die na het vervullen van hun doel zijn afgedankt.

Hoe meer ruimtepuin er is, hoe groter de kans op schadelijke botsingen, wat een ernstig gevaar vormt voor ruimtevaartuigen. Daarom bespreken ruimtevaartorganisaties manieren om ruimtepuin te verwijderen en zijn ze begonnen met het testen daarvan. Ook spannen ze zich in om missies zo te plannen dat objecten die hun doel hebben vervuld, terugkeren in de atmosfeer van de aarde en daar verbranden.

Gerelateerde termen:

• Kunstmatige satelliet
• Ruimtevaartuig

Ruimte

Ruimte heeft twee definities binnen de astronomie: ruimte (of ‘de ruimte’) is alles wat buiten de aarde bestaat; meer technisch gezien zijn het de dimensies lengte, breedte en diepte waarin alle dingen bestaan (in tegenstelling tot tijd, die soms als een vierde dimensie wordt beschouwd).

Gerelateerde termen:

• De ruimte

Rover

Een rover is een door mensen gemaakte machine die met een ruimtevaartuig naar het oppervlak van een andere planeet of maan wordt gestuurd om die planeet van dichtbij te bestuderen en de verzamelde gegevens via een communicatiemethode naar de aarde terug te sturen. De meeste rovers kunnen vanaf de aarde worden bediend en bewegen zich over het oppervlak van de planeet of maan, hoewel de maanrovers van de Apollo-missie door astronauten op de maan werden bestuurd. Een rover kan veel wetenschappelijke instrumenten vervoeren, zoals kleine boormachines, een instrument voor het verzamelen van monsters, camera's en zelfs een klein laboratorium om lucht- en grondmonsters te analyseren en de resultaten terug te sturen.

Gerelateerde termen:

• Apollo
• Manen
• Planeet
• Planetaire wetenschap
• Ruimtevaartuig

Raket

Een raket is een apparaat dat vaak wordt gebruikt om ruimtevaartuigen vanaf het aardoppervlak de ruimte in te lanceren. Daartoe bestaat een raket uit raketmotoren en brandstoftanks. Raketmotoren worden ook gebruikt om de beweging van ruimtevaartuigen in de ruimte te regelen, de snelheid te wijzigen of koerscorrecties uit te voeren. Het basisprincipe van een raketmotor is het produceren van een stroom van hogesnelheiddeeltjes, meestal door het verbranden van raketbrandstof. Wanneer een dergelijke stroom in een bepaalde richting wordt gericht, wordt de raketmotor in de tegenovergestelde richting versneld – een gevolg van een fundamentele natuurkundige wet die momentumbehoud wordt genoemd. Merk op dat de deeltjesstroom nergens tegenaan hoeft te duwen om dit effect te bereiken: raketten werken perfect, zelfs in het bijna vacuüm van de ruimte.

Gerelateerde termen:

• Ruimtevaartuig

Ring

De vier reuzenplaneten in ons zonnestelsel (Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus) – voor exoplaneten kunnen we dat nog niet zeggen – worden omringd door talloze kleine stukjes ijs of gesteente, variërend in grootte van micrometers tot meters, in de vorm van grote ringen. De meest spectaculaire ringen zijn die rond Saturnus: een ingewikkeld systeem van ringen, gescheiden door openingen. Een deel van die structuur is ontstaan door interactie met de grotere manen van Saturnus, en twee openingen zijn ontstaan door kleine manen die daarbinnen cirkelen. Er zijn verschillende hypothesen over hoe de ringen zijn ontstaan, waarvan de meeste betrekking hebben op een maan die door de zwaartekracht van Saturnus uit elkaar is getrokken of is weggevaagd. Er zijn schattingen dat de ringen van Saturnus over een paar honderd miljoen jaar zullen zijn verdwenen – wat volgens astronomische maatstaven niet erg lang is. Jupiter, Uranus en Neptunus hebben minder uitgesproken ringsystemen.

Gerelateerde termen:

• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Neptunus
• Saturnus
• Getijde
• Uranus

Rechte klimming (RA)

Rechte klimming is een van de twee coördinaten in het equatoriale coördinatensysteem (de andere is declinatie), die astronomen gebruiken om de posities van hemellichamen aan de hemel te bepalen. Vanuit de aarde gezien vormen alle verschillende posities aan de hemel samen een verre bol met de aarde in het midden. De punten aan de hemel direct boven de evenaar van de aarde vormen de hemelevenaar op die bol. Het punt direct boven de geografische noordpool van de aarde is de hemelse noordpool, en dat boven de zuidpool van de aarde is de hemelse zuidpool. Net zoals geografen de geografische lengte- en breedtegraad op het aardoppervlak bepalen, kan men ook de lengte- en breedtegraad op de hemelbol bepalen. Als we de lengtecoördinaat van een hemellichaam zouden kiezen als die van de locatie op aarde direct daaronder, zou de coördinaatwaarde van een ster in de loop van de tijd veranderen naarmate de aarde draait. In plaats daarvan meten equatoriale coördinaten de rechte klimming als een vorm van hemelse lengtegraad ten opzichte van een “meridiaan” in de hemel die niet met de aarde meedraait, maar vaststaat ten opzichte van de vaste sterren.

Die meridiaan, de analogie van de meridiaan van Greenwich op aarde, wordt bepaald door het punt waar deze de hemelevenaar snijdt: precies op het punt waar de schijnbare baan van de zon de hemelevenaar kruist van het zuidelijke naar het noordelijke hemelhalfrond. Deze lengtegraad wordt rechte klimming genoemd. De waarde ervan neemt toe in oostelijke richting. Kijk naar de hemelevenaar en de lengtegraadwaarden zullen in de loop van (ongeveer) 24 uur aan u voorbijgaan. Daarom wordt rechte klimming meestal uitgedrukt als een tijdwaarde, waarbij 24 uur overeenkomt met de volledige 360 graden.

Declinatie, de tweede equatoriale coördinaat, komt overeen met de geografische breedtegraad. Door een lichte wiebeling in de rotatieas van de aarde, bekend als precessie, verandert het equatoriale coördinatensysteem, en daarmee de rechte klimming en declinatie van sterren en andere hemellichamen, in de loop van de tijd, maar slechts heel licht en heel langzaam.

Gerelateerde termen:

• Hemelcoördinaten
• Declinatie
• Breedtegraad
• Lengtegraad
• Meridiaan
• Noordpool
• Zuidpool
• Precessie

Refractietelescoop

Ook bekend als refractor en lenzentelescoop

Een refractietelescoop is een telescoop die een lens gebruikt als belangrijkste lichtverzamelend element. Dit in tegenstelling tot een reflectietelescoop, die een spiegel gebruikt voor deze functie. Refractietelescopen worden nog steeds veel gebruikt als amateur-telescopen, waarbij een speciale combinatie van lenzen die ongewenste kleureffecten corrigeren (“achromatische telescopen”) een uitstekende beeldkwaliteit kan opleveren voor visuele waarnemingen en astrofotografie.

In de professionele astronomie zijn refractietelescopen vanaf het begin van de 20e eeuw grotendeels verdrongen door spiegel-telescopen. Astronomen wilden steeds grotere openingen (lens- of spiegeldiameters), en het is moeilijk om refractietelescopen te maken met een lensdiameter van meer dan ongeveer een meter, omdat een lens alleen aan de rand wordt ondersteund, waardoor het zware midden van de lens onder invloed van de zwaartekracht doorhangt, waardoor de vorm en de optische eigenschappen van de lens worden vervormd.

Gerelateerde termen:

• Galileïsche telescoop
• Spiegeltelescoop
• Breking
• Telescoop
• Lens
• Spiegel