Glossarium astronomicum

De term ‘klein zonnestelsellichaam’ is een definitie van de Internationale Astronomische Unie uit 2006 voor objecten die rond de zon draaien en waarvan de massa te klein is om als planeet of dwergplaneet te worden beschouwd. Hieronder vallen asteroïden, kometen en sommige centauren en trans-Neptunische objecten.

Historisch gezien werden veel kleine hemellichamen in het zonnestelsel die geen kometen zijn en sommige dwergplaneten ‘kleine planeten’ genoemd. Het Minor Planet Center (MPC) is een internationale organisatie die waarnemingen van asteroïden, kometen en andere kleine hemellichamen in het zonnestelsel verzamelt.

Kleine hemellichamen in het zonnestelsel krijgen bij hun ontdekking een voorlopige aanduiding van het MPC, een nummer wanneer ze worden bevestigd, en kunnen vervolgens door hun ontdekker een naam krijgen.

Er zijn meer dan een miljoen kleine hemellichamen in het zonnestelsel ontdekt en meer dan 20.000 daarvan hebben een naam gekregen. Naar verwachting zullen er in de komende tien jaar nog eens vijf miljoen kleine hemellichamen in het zonnestelsel worden ontdekt door de Vera C. Rubin Observatory.

De Magelhaense Wolken zijn twee sterrenstelsels die rond de Melkweg draaien. De Grote Magelhaense Wolk (LMC) heeft een diameter van ongeveer 14.000 lichtjaar en de Kleine Magelhaense Wolk (SMC) heeft een diameter van ongeveer 7000 lichtjaar. De SMC is een onregelmatig sterrenstelsel, maar de LMC had mogelijk een spiraalstructuur voordat deze werd verstoord door getijdenkrachten van de zwaartekracht van de Melkweg. Beide sterrenstelsels zijn met het blote oog zichtbaar als vage gloed. Deze sterrenstelsels zijn al duizenden jaren bekend bij de volkeren van de equatoriale en zuidelijke regio's van de aarde, die ze vele namen hebben gegeven. Middeleeuwse islamitische astronomen kenden ze uit de verhalen van reizigers. Hun Europese naam is afkomstig van Ferdinand Magellaan, tijdens wiens reizen enkele van de eerste Europese waarnemingen van deze sterrenstelsels werden gedaan.

Gerelateerde termen:
• Dwergsterrenstelsel
• Onregelmatig sterrenstelsel
• Melkweg
• Spiraalvormig sterrenstelsel
• Getijdenkracht

De keerkringen zijn twee breedtegraden op aarde: de Kreeftskeerkring (op 23°26′11,2″ N) en de Steenbokskeerkring (op 23°26′11,2″ Z). De positie van de zon aan de hemel, ten opzichte van sterren en andere hemellichamen, verandert in de loop van een jaar en beweegt zich door de sterrenbeelden van de dierenriem. Van de maart-equinox tot de september-equinox bevindt de zon zich op het noordelijk halfrond. Ongeveer rond het middaguur op de juni-zonnewende staat de zon recht boven de Kreeftskeerkring. Tussen de september-equinox en de maart-equinox bevindt de zon zich op het zuidelijk halfrond. Rond het lokale middaguur op de december-zonnewende staat de zon recht boven het hoofd op de Steenbokskeerkring.

Tijdens de equinoxen in maart en september staat de zon recht boven het hoofd op de evenaar.

Het gebied op aarde tussen de twee keerkringen wordt vaak “de tropen” genoemd. Hier staat de zon twee dagen per jaar recht boven het hoofd op het lokale middaguur.

De breedtegraad van de twee keerkringen boven en onder de evenaar is de hoek waaronder de aardas gekanteld is ten opzichte van zijn baan rond de zon.

De tropen zijn vernoemd naar de sterrenbeelden Kreeft en Steenbok, waar de zon tweeduizend jaar geleden tijdens de zonnewendes doorheen leek te gaan. Door de precessie van de aardas lijkt de zon tijdens de zonnewendes niet langer in een van deze sterrenbeelden te staan.

Gerelateerde termen:
• Equinox
• Capricornus
• Ecliptica
• Evenaar
• Breedtegraad
• Seizoenen
• Zonnewende
• Poolcirkel
• Cancer
• Precessie

De keerkringen zijn twee breedtegraden op aarde: de Kreeftskeerkring (op 23°26′11,2″ N) en de Steenbokskeerkring (op 23°26′11,2″ Z). De positie van de zon aan de hemel, ten opzichte van sterren en andere hemellichamen, verandert in de loop van een jaar en beweegt zich door de sterrenbeelden van de dierenriem. Van de maart-equinox tot de september-equinox bevindt de zon zich op het noordelijk halfrond. Ongeveer rond het middaguur op de juni-zonnewende staat de zon recht boven de Kreeftskeerkring. Tussen de september-equinox en de maart-equinox bevindt de zon zich op het zuidelijk halfrond. Rond het lokale middaguur op de december-zonnewende staat de zon recht boven het hoofd op de Steenbokskeerkring.

Tijdens de equinoxen in maart en september staat de zon recht boven het hoofd op de evenaar.

Het gebied op aarde tussen de twee keerkringen wordt vaak “de tropen” genoemd. Hier staat de zon twee dagen per jaar recht boven het hoofd op het lokale middaguur.

De breedtegraad van de twee keerkringen boven en onder de evenaar is de hoek waaronder de aardas gekanteld is ten opzichte van zijn baan rond de zon.

De tropen zijn vernoemd naar de sterrenbeelden Kreeft en Steenbok, waar de zon tweeduizend jaar geleden tijdens de zonnewendes doorheen leek te gaan. Door de precessie van de aardas lijkt de zon tijdens de zonnewendes niet langer in een van deze sterrenbeelden te staan.

Gerelateerde termen:
• Equinox
• Capricornus
• Ecliptica
• Evenaar
• Breedtegraad
• Seizoenen
• Zonnewende
• Poolcirkel
• Cancer
• Precessie

Deze tak van de astronomie houdt zich bezig met het bestuderen van bronnen van hoogenergetische geladen deeltjes in het heelal. Hierdoor kunnen astronomen de eigenschappen van deze bronnen bestuderen, evenals diverse andere daarmee samenhangende aspecten, zoals magnetische velden in het heelal. Kosmische straling kan worden waargenomen met behulp van methoden die vergelijkbaar zijn met die welke in de deeltjesfysica worden gebruikt, of door te zoeken naar flitsen van gammastraling die gepaard gaan met hoogenergetische geladen deeltjes die door de atmosfeer bewegen.

Gerelateerde termen:
• Actieve galactische kern
• Kosmische straling
• Gammastraling
• Kern
• Deeltje
• Deeltjesfysica
• Proton
• Supernova

Ook bekend als kunstmaan

Een kunstmatige satelliet is een door mensen gemaakt apparaat dat de ruimte in wordt gestuurd om in een baan om de aarde of andere objecten in het zonnestelsel te draaien, waar de zwaartekracht het in een baan houdt. Kunstmatige satellieten kunnen worden gebouwd om verschillende taken uit te voeren, waaronder het maken van luchtfoto's van de aarde die meteorologen helpen bij het voorspellen van het weer, of het maken van foto's van astronomische lichamen en verre sterrenstelsels, wat wetenschappers helpt om het kosmische systeem beter te begrijpen. Kunstmatige satellieten worden ook voornamelijk gebruikt voor wereldwijde communicatie en voor het bepalen van iemands positie, bijvoorbeeld het Global Positioning System (GPS). De eerste kunstmatige satelliet werd in 1957 door de Sovjet-Unie de ruimte in gelanceerd en heette Spoetnik 1.

Gerelateerde termen:
• Manen
• Satelliet

Zie ook Maanfase

Maanfase verwijst naar de positie van de maan in zijn baan rond de aarde. De veranderende positie van de maan zorgt ervoor dat de verlichte helft van de maan die vanaf de aarde zichtbaar is, in de loop van een maanmaand verandert. Behalve tijdens maansverduisteringen wordt altijd de helft van de maan door de zon verlicht. Op aarde zien we verschillende delen van de maan verlicht terwijl deze in zijn baan om ons heen beweegt. De maanmaand begint en eindigt in dezelfde fase.

In een fase van 0 graden, “nieuwe maan” genoemd, staat de maan zo dicht bij de zon als hij in die baan kan staan. In die fase is de verlichte kant van de maan van de aarde afgekeerd en lijkt de maan donker. De grootte van het verlichte deel van de maan neemt geleidelijk toe (wassende fase) en wordt een sikkel.

De eerste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt te zijn, in de volksmond bekend als halve maan) vindt plaats op 90 graden vanaf het startpunt. Het verlichte deel van de maan blijft toenemen en wordt gibbous (convex of bolvormig). De volle maan vindt plaats op 180 graden. Na dit punt begint de vorm geleidelijk af te nemen (afnemende fase), wat resulteert in een gibbous maan, de laatste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt, dit wordt in de volksmond halfmaan genoemd) op 270 graden vanaf het begin, de sikkelmaan, en eindigend als een nieuwe maan op 360 graden. Hoewel de helft van de maan verlicht lijkt bij fasen van 90 en 270 graden, zijn het de tegenovergestelde zijden die verlicht zijn.

Gerelateerde termen:
• Maand
• Fase

Alle materie die we om ons heen zien, bestaat uit atomen, en elk atoom bestaat op zijn beurt uit elektronen die een kleine, centrale kern omringen. Atoomkernen bestaan uit protonen, die positief geladen zijn, en neutronen, die geen elektrische lading hebben. Hoewel de protonen elkaar afstoten vanwege hun elektrische lading, is er een nog sterkere kracht, de sterke kernkracht of gewoon de sterke kracht genoemd, die de kern bij elkaar houdt. Kernen met hetzelfde aantal protonen vormen atomen die tot hetzelfde chemische element behoren.

Kernen zijn minuscuul, slechts ongeveer 1/100.000ste van de grootte van een atoom – dus in zekere zin bestaat het grootste deel van het atoom uit lege ruimte! De kern maakt doorgaans meer dan 99,9% van de totale massa van een atoom uit. Die massa bij zo'n kleine omvang maakt kernen zeer dicht, met een typische dichtheid van honderd miljoen miljard kilogram per kubieke meter.

Kernen zijn belangrijk in verschillende gebieden van de astrofysica. In het binnenste van sterren komt energie vrij wanneer lichtere kernen (te beginnen met waterstof, waarvan de kern uit één enkel proton bestaat) samensmelten tot achtereenvolgens zwaardere kernen – dit is wat sterren doet schijnen. Kernfusie in sterren kan zware kernen vormen tot aan die van ijzer, waarbij supernova-explosies en het binnenste van bepaalde koele sterren nog zwaardere kernen kunnen vormen. Kort na de oerknal vond er een korte fase van “oerknal-nucleosynthese” plaats, waarbij waterstofkernen fuseerden tot helium en sporen van andere elementen. Neutronensterren, de overblijfselen van supernova-explosies van massieve sterren, bestaan voornamelijk uit neutronen die zijn gestapeld tot een dichtheid die vergelijkbaar is met die van kernen. Bepaalde soorten atoomkernen, ontdaan van hun elektronen, worden door sterren uitgestoten als onderdeel van stellaire winden, of reizen door de diepten van de ruimte als kosmische straling.

Gerelateerde termen:
• Atoom
• Kosmische straling
• Waterstof
• Nucleus
• Big Bang-nucleosynthese
• Kosmische stralingsastronomie
• Elektron

Kernsplijting is een proces waarbij de kern van een zwaar element splitst in twee lichtere kernen. De massa van het resterende materiaal is kleiner dan die van de oorspronkelijke kern, terwijl het massadeficit vrijkomt als energie. De twee lichtere kernen die door kernsplijting worden geproduceerd, zijn vaak zelf radioactief en kunnen door radioactief verval nog meer energie vrijgeven.

Gerelateerde termen:
• Kernfusie
• Kern

De term ‘klein zonnestelsellichaam’ is een definitie van de Internationale Astronomische Unie uit 2006 voor objecten die rond de zon draaien en waarvan de massa te klein is om als planeet of dwergplaneet te worden beschouwd. Hieronder vallen asteroïden, kometen en sommige centauren en trans-Neptunische objecten.

Historisch gezien werden veel kleine hemellichamen in het zonnestelsel die geen kometen zijn en sommige dwergplaneten ‘kleine planeten’ genoemd. Het Minor Planet Center (MPC) is een internationale organisatie die waarnemingen van asteroïden, kometen en andere kleine hemellichamen in het zonnestelsel verzamelt.

Kleine hemellichamen in het zonnestelsel krijgen bij hun ontdekking een voorlopige aanduiding van het MPC, een nummer wanneer ze worden bevestigd, en kunnen vervolgens door hun ontdekker een naam krijgen.

Er zijn meer dan een miljoen kleine hemellichamen in het zonnestelsel ontdekt en meer dan 20.000 daarvan hebben een naam gekregen. Naar verwachting zullen er in de komende tien jaar nog eens vijf miljoen kleine hemellichamen in het zonnestelsel worden ontdekt door de Vera C. Rubin Observatory.