Glossarium astronomicum

Kunstmatige satelliet

Ook bekend als kunstmaan

Een kunstmatige satelliet is een door mensen gemaakt apparaat dat de ruimte in wordt gestuurd om in een baan om de aarde of andere objecten in het zonnestelsel te draaien, waar de zwaartekracht het in een baan houdt. Kunstmatige satellieten kunnen worden gebouwd om verschillende taken uit te voeren, waaronder het maken van luchtfoto's van de aarde die meteorologen helpen bij het voorspellen van het weer, of het maken van foto's van astronomische lichamen en verre sterrenstelsels, wat wetenschappers helpt om het kosmische systeem beter te begrijpen. Kunstmatige satellieten worden ook voornamelijk gebruikt voor wereldwijde communicatie en voor het bepalen van iemands positie, bijvoorbeeld het Global Positioning System (GPS). De eerste kunstmatige satelliet werd in 1957 door de Sovjet-Unie de ruimte in gelanceerd en heette Spoetnik 1.

Gerelateerde termen:

• Manen
• Satelliet

Kwartiermaan

Zie ook Maanfase

Maanfase verwijst naar de positie van de maan in zijn baan rond de aarde. De veranderende positie van de maan zorgt ervoor dat de verlichte helft van de maan die vanaf de aarde zichtbaar is, in de loop van een maanmaand verandert. Behalve tijdens maansverduisteringen wordt altijd de helft van de maan door de zon verlicht. Op aarde zien we verschillende delen van de maan verlicht terwijl deze in zijn baan om ons heen beweegt. De maanmaand begint en eindigt in dezelfde fase.

In een fase van 0 graden, “nieuwe maan” genoemd, staat de maan zo dicht bij de zon als hij in die baan kan staan. In die fase is de verlichte kant van de maan van de aarde afgekeerd en lijkt de maan donker. De grootte van het verlichte deel van de maan neemt geleidelijk toe (wassende fase) en wordt een sikkel.

De eerste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt te zijn, in de volksmond bekend als halve maan) vindt plaats op 90 graden vanaf het startpunt. Het verlichte deel van de maan blijft toenemen en wordt gibbous (convex of bolvormig). De volle maan vindt plaats op 180 graden. Na dit punt begint de vorm geleidelijk af te nemen (afnemende fase), wat resulteert in een gibbous maan, de laatste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt, dit wordt in de volksmond halfmaan genoemd) op 270 graden vanaf het begin, de sikkelmaan, en eindigend als een nieuwe maan op 360 graden. Hoewel de helft van de maan verlicht lijkt bij fasen van 90 en 270 graden, zijn het de tegenovergestelde zijden die verlicht zijn.

Gerelateerde termen:

• Maand • Fase

Kern

Alle materie die we om ons heen zien, bestaat uit atomen, en elk atoom bestaat op zijn beurt uit elektronen die een kleine, centrale kern omringen. Atoomkernen bestaan uit protonen, die positief geladen zijn, en neutronen, die geen elektrische lading hebben. Hoewel de protonen elkaar afstoten vanwege hun elektrische lading, is er een nog sterkere kracht, de sterke kernkracht of gewoon de sterke kracht genoemd, die de kern bij elkaar houdt. Kernen met hetzelfde aantal protonen vormen atomen die tot hetzelfde chemische element behoren.

Kernen zijn minuscuul, slechts ongeveer 1/100.000ste van de grootte van een atoom – dus in zekere zin bestaat het grootste deel van het atoom uit lege ruimte! De kern maakt doorgaans meer dan 99,9% van de totale massa van een atoom uit. Die massa bij zo'n kleine omvang maakt kernen zeer dicht, met een typische dichtheid van honderd miljoen miljard kilogram per kubieke meter.

Kernen zijn belangrijk in verschillende gebieden van de astrofysica. In het binnenste van sterren komt energie vrij wanneer lichtere kernen (te beginnen met waterstof, waarvan de kern uit één enkel proton bestaat) samensmelten tot achtereenvolgens zwaardere kernen – dit is wat sterren doet schijnen. Kernfusie in sterren kan zware kernen vormen tot aan die van ijzer, waarbij supernova-explosies en het binnenste van bepaalde koele sterren nog zwaardere kernen kunnen vormen. Kort na de oerknal vond er een korte fase van “oerknal-nucleosynthese” plaats, waarbij waterstofkernen fuseerden tot helium en sporen van andere elementen. Neutronensterren, de overblijfselen van supernova-explosies van massieve sterren, bestaan voornamelijk uit neutronen die zijn gestapeld tot een dichtheid die vergelijkbaar is met die van kernen. Bepaalde soorten atoomkernen, ontdaan van hun elektronen, worden door sterren uitgestoten als onderdeel van stellaire winden, of reizen door de diepten van de ruimte als kosmische straling.

Gerelateerde termen:

• Atoom • Kosmische straling • Waterstof • Nucleus • Big Bang-nucleosynthese • Kosmische stralingsastronomie • Elektron

Kernsplijting

Kernsplijting is een proces waarbij de kern van een zwaar element splitst in twee lichtere kernen. De massa van het resterende materiaal is kleiner dan die van de oorspronkelijke kern, terwijl het massadeficit vrijkomt als energie. De twee lichtere kernen die door kernsplijting worden geproduceerd, zijn vaak zelf radioactief en kunnen door radioactief verval nog meer energie vrijgeven.

Gerelateerde termen:

• Kernfusie • Kern

Klein zonnestelsellichaam

De term ‘klein zonnestelsellichaam’ is een definitie van de Internationale Astronomische Unie uit 2006 voor objecten die rond de zon draaien en waarvan de massa te klein is om als planeet of dwergplaneet te worden beschouwd. Hieronder vallen asteroïden, kometen en sommige centauren en trans-Neptunische objecten.

Historisch gezien werden veel kleine hemellichamen in het zonnestelsel die geen kometen zijn en sommige dwergplaneten ‘kleine planeten’ genoemd. Het Minor Planet Center (MPC) is een internationale organisatie die waarnemingen van asteroïden, kometen en andere kleine hemellichamen in het zonnestelsel verzamelt.

Kleine hemellichamen in het zonnestelsel krijgen bij hun ontdekking een voorlopige aanduiding van het MPC, een nummer wanneer ze worden bevestigd, en kunnen vervolgens door hun ontdekker een naam krijgen.

Er zijn meer dan een miljoen kleine hemellichamen in het zonnestelsel ontdekt en meer dan 20.000 daarvan hebben een naam gekregen. Naar verwachting zullen er in de komende tien jaar nog eens vijf miljoen kleine hemellichamen in het zonnestelsel worden ontdekt door de Vera C. Rubin Observatory.

Kuipergordel

Ook bekend als Edgeworth-Kuipergordel

De Kuipergordel is een band van kleine, ijzige objecten in het buitenste deel van het zonnestelsel, die zich voornamelijk buiten de baan van Neptunus bevinden. De meeste objecten bevinden zich op een afstand van 40 tot 48 astronomische eenheden van de zon. De objecten in de Kuipergordel zijn meestal klein, hoewel er ook enkele dwergplaneten te vinden zijn, waaronder Pluto. In tegenstelling tot de kleine hemellichamen en dwergplaneten in de asteroïdengordel bestaan de objecten in de Kuipergordel voornamelijk uit bevroren water, methaan en ammoniak.

Gerelateerde termen:

• Neptunus
• Pluto
• Zonnestelsel
• Oortwolk

Kepler's wetten

De drie wetten die Johannes Kepler aan het begin van de 17e eeuw formuleerde, waren de eerste die de banen van de planeten beschreven als niet perfect cirkelvormig. De eerste wet stelt dat de planeten in een elliptische baan om de zon draaien, met de zon in een van de brandpunten. De tweede wet zegt dat het oppervlak dat wordt bestreken door een lijn tussen de planeet en de zon in een bepaald tijdsinterval van de baan gelijk is. Volgens de derde wet is het kwadraat van de tijd (T2) die een planeet nodig heeft om rond de zon te draaien evenredig aan de kubus van zijn halve lange as (a3, de halve lange as is een lengte die de grootte van de baan van de planeet rond de zon karakteriseert). Kepler ontdekte deze drie wetten door de waarnemingen van Mars te bestuderen die zijn mentor Tycho Brahe had uitgevoerd. Hij gebruikte de wetten om de meest nauwkeurige berekening te maken van de banen van de planeten die in zijn tijd bekend waren.

Gerelateerde termen:

• Ellips
• Baan
• Planeet
• Zonnestelsel

K-type ster

Ook bekend als K-ster

Een ster met spectraaltype “K”. Astronomen identificeren K-type sterren aan de hand van de aanwezigheid van zeer zwakke waterstoflijnen, maar sterke lijnen van ijzer- en mangaanatomen in hun spectra. Ze hebben typische (effectieve) temperaturen tussen ongeveer 3700 kelvin (K) en 5200 K. In vergelijking met andere sterren zien ze er voor het menselijk oog oranje-wit uit, tenzij interstellaire of atmosferische roodverkleuring een belangrijke rol speelt. Voorbeelden van K-type sterren zijn Aldebaran, in Stier, en Pollux, in Tweelingen.

Gerelateerde termen:

• Spectraaltype
• Ster
• Roodkleuring
• Effectieve temperatuur
• Spectraallijn

Kernfusie

Ook bekend als thermonucleaire fusie of fusie

Kernfusie is het proces waarbij de atoomkernen van lichtere elementen samensmelten tot de kern van een zwaarder element.

In het heelal speelt kernfusie twee belangrijke rollen. Ten eerste levert het de energie voor de straling die wordt uitgezonden door sterren zoals onze zon. Wanneer voldoende lichte atoomkernen fuseren, is de totale rustmassa van de resulterende kern iets kleiner dan de gecombineerde rustmassa's van de oorspronkelijke atoomkernen. Dit “massadeficit” komt overeen met de energie die vrijkomt bij de fusiereactie, volgens de beroemde formule van Einstein E=mc2, die massa m, energie E en de lichtsnelheid c met elkaar in verband brengt. In de kern van de zon bijvoorbeeld fuseren waterstofkernen tot helium en geven ze energie vrij in de vorm van straling en neutrino-deeltjes.

De tweede rol van kernfusie is dat deze verantwoordelijk is voor de productie van elementen in het heelal die complexer zijn dan waterstof en helium. Na de oerknal bestonden er in het heelal alleen waterstof, helium en sporen van lithiumkernen. Fusiereacties in de kernen van sterren, tijdens supernova-explosies en door explosies als gevolg van botsende neutronensterren, zijn de bron van (in wezen) alle overige zwaardere chemische elementen in het heelal. De chemische elementen die qua massa het grootste deel van het menselijk lichaam uitmaken, met name zuurstof en koolstof, zijn gevormd door kernfusie in de kern van sterren of tijdens supernova-explosies, wat aanleiding gaf tot de uitdrukking “we zijn sterrenstof”.

Gerelateerde termen:

• Waterstoffusie
• Kernsplijting
• Kern

Krater

Een krater is een cirkelvormige holte in het oppervlak van een vaste planeet, maan of ander klein object in de ruimte. Sommige kraters zijn vulkanisch, vooral op aarde en Venus, maar de meeste zijn inslagkraters, veroorzaakt door de inslag van een grote ruimterots of komeetkern. Er zijn tientallen inslagkraters op het oppervlak van de aarde en duizenden op de maan. De maria, de grote, donkere, cirkelvormige structuren op de maan, zijn gigantische inslagkraters die miljarden jaren geleden zijn gevormd en vervolgens zijn gevuld met lava, dat inmiddels is gestold.

Gerelateerde termen:

• Inslagkraters
• Maan