Glossarium astronomicum

In equatoriale coördinatensystemen is declinatie een van de twee coördinaten die worden gebruikt om de positie van een object aan de hemel aan te geven. Declinatie is specifiek de hoekige afstand van het object tot de hemelequator, gewoonlijk gemeten in graden: positief voor objecten op het noordelijk halfrond, met een minteken voor objecten op het zuidelijk halfrond. Op deze manier is declinatie analoog aan de geografische breedtegraad op het aardoppervlak. De hemelequator komt ruwweg overeen met de projectie van de aardequator op de hemelbol, maar moderne coördinatensystemen zoals het International Celestial Reference System (ICRS) definiëren de hemelequator zonder referentie naar de aarde, waarbij de posities van zeer verre hemellichamen aan de hemel als referentie worden gebruikt.

Gerelateerde termen:
• Hemelcoördinaten
• Hemelevenaar
• Evenaar
• Breedtegraad
• Rechte Klimming (RA)

Een donkere nevel is een koele gas- en stofwolk in de ruimte die een groot deel van het licht van sterren en heldere nevels erachter blokkeert en daardoor donker lijkt. Het is het stof dat het licht van achteren blokkeert, ook al vormt stof slechts 1% van de materie in de nevel. Donkere nevels blokkeren zichtbaar en ultraviolet licht, maar het is mogelijk om erdoorheen te kijken door in infraroodlicht te kijken. Het bekendste voorbeeld is de Paardenkopnevel in het sterrenbeeld Orion.

Gerelateerde termen:
• Stof
• Infrarood (IR)
• Nevel
• Ultraviolet
• Zichtbaar spectrum
• Orion

Donkere materie is een veronderstelde vorm van materie die massa heeft, maar volledig transparant is en geen licht uitzendt. Het is geopperd als een gezamenlijke verklaring voor diverse verschijnselen die verband houden met gravitationele interacties. Vroegere bewijzen voor het bestaan van donkere materie kwamen van sterrenstelsels in clusters van sterrenstelsels, waarvan werd vastgesteld dat ze met relatief hoge snelheden bewogen. Het postuleren van extra massa diende om te verklaren waarom de betreffende sterrenstelsels, ondanks hun snelheden, gravitationeel gebonden waren aan hun cluster in plaats van te ontsnappen. Metingen door Vera Rubin en anderen van de snelheden waarmee sterren en gas in schijfvormige sterrenstelsels draaien, leidden tot een bredere acceptatie van het concept van donkere materie: daar vereisen de gebruikelijke wetten van de zwaartekracht een aanzienlijke massa naast de zichtbare materie om de waargenomen hoge rotatiesnelheden te verklaren. Meer recent hebben waarnemingen met gravitationele lenswerking aanzienlijke niet-lichtgevende massa in clusters van sterrenstelsels aangetoond.

In de kosmologie wijst de expansiegeschiedenis van het heelal erop dat er meer materie in het heelal aanwezig is dan in de vorm van lichtgevende materie wordt verklaard. De gangbare verklaring voor de groei van de structuur in het vroege heelal berust ook op de aanwezigheid van donkere materie. Om deze redenen worden de standaard kosmologische modellen "Lambda CDM-modellen" genoemd, waarbij CDM staat voor koude (langzaam bewegende) donkere materie.

De aard van donkere materie is een onderwerp van intensief onderzoek en debat, zowel in de kosmologie als in de deeltjesfysica. Bewijs voor donkere materie blijft indirect en berust op waarnemingen van de effecten van de massa van donkere materie op lichtgevende materie of licht. Er bestaan verschillende voorstellen voor soorten nog niet gedetecteerde elementaire deeltjes waaruit donkere materie zou kunnen bestaan, maar de experimenten die zijn opgezet om direct bewijs voor dergelijke kandidaatdeeltjes te vinden, zijn tot nu toe niet succesvol gebleken. Er zijn ook alternatieve verklaringen voorgesteld die beweren de relevante waarnemingen te verklaren zonder de betrokkenheid van nieuwe deeltjessoorten.

Gerelateerde termen:
• Kosmologie
• Donkere energie
• Sterrenstelsel
• Sterrenstelselcluster
• Zwaartekrachtlens

Donkere energie is een veronderstelde oorzaak van de versnelde uitdijing van het heelal, die zich de afgelopen zes miljard jaar op de grootste schaal heeft voorgedaan. Donkere energie wordt vaak beschreven als een "kracht" die tegengesteld is aan de zwaartekracht. De effecten van donkere energie worden afgeleid uit indirecte observaties en metingen van Type Ia supernovae, de kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB), clusters van sterrenstelsels, gravitatielenzen en baryon-akoestische oscillaties, die lijken aan te geven dat donkere energie iets meer dan 70% van de samenstelling van het heelal uitmaakt. Desondanks is er veel onderzoek en discussie over de aard van donkere energie, of er verschillende soorten donkere energie bestaan, of donkere energie in de loop van de kosmische tijd verandert, en alternatieven voor donkere energie.

Gerelateerde termen:
• Kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB)
• Donkere materie
• Cluster van sterrenstelsels
• Zwaartekrachtlens
• Supernova
• Standaardkaars

Een dubbelster is een systeem van twee sterren die om hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien doordat ze door de zwaartekracht met elkaar verbonden zijn. Hun banen volgen de bewegingswetten van Kepler en zijn elliptisch (gevormd als een platgedrukte cirkel) of cirkelvormig. Meer dan de helft van alle sterren in de Melkweg bevindt zich in dubbelstersystemen of maakt deel uit van systemen met meer dan één begeleidende ster (ook wel bekend als meervoudige stersystemen van hogere orde). Vanwege hun enorme afstand tot de aarde lijken de meeste dubbelsterren en meervoudige stersystemen van hogere orde voor de waarnemer één ster.

Dubbelsterren kunnen worden ingedeeld in een aantal categorieën, afhankelijk van de observatiemethode waarmee ze als dubbelster zijn vastgesteld. Ze kunnen tegelijkertijd tot meer dan één categorie behoren:

• Visuele dubbelsterren kunnen worden waargenomen als twee afzonderlijke sterren die dicht bij elkaar aan de hemel staan. Niet alle sterren die dicht bij elkaar aan de hemel lijken (dubbelsterren), zijn dubbelsterren die door zwaartekracht worden gebonden; sommige bevinden zich mogelijk toevallig dicht bij elkaar aan de hemel, maar niet door zwaartekracht. Dubbelsterren die geen dubbelsterren zijn die door zwaartekracht gebonden zijn, kunnen honderden lichtjaren van elkaar verwijderd zijn.

• Spectroscopische dubbelsterren worden gevonden door de dopplerverschuiving van de lijnen in het spectrum van de sterren wanneer de sterren om hun gemeenschappelijke zwaartepunt draaien.

• Eclipserende dubbelsterren kunnen worden gedetecteerd wanneer een van de componentsterren tussen zijn begeleidende ster en een waarnemer passeert, waardoor een deel van het licht van de begeleidende ster wordt geblokkeerd en het gecombineerde licht van het systeem er tijdelijk zwakker uitziet.

• Astrometrische dubbelsterren zijn systemen waar slechts één sterbeeld wordt waargenomen – ofwel doordat een van de sterren te zwak is om te worden waargenomen, ofwel doordat de beelden van de twee sterren in elkaar overlopen – maar waarbij de baanbeweging van de sterren in het dubbelstersysteem ervoor zorgt dat het helderste punt van het sterbeeld een periodieke verandering van positie aan de hemel vertoont.

Gerelateerde termen:
• Binair systeem
• Dopplereffect
• Eclips
• Wetten van Kepler
• Baan
• Spectrum
• Ster