Glossarium astronomicum

De aarde heeft een relatief eenvoudig magnetisch veld, ongeveer wat natuurkundigen een dipoolveld noemen, vergelijkbaar met dat van een speelgoedmagneetstaaf. Als je een kompasnaald zo ophangt dat deze vrij in alle richtingen kan bewegen, kun je de richting van het magnetisch veld van de aarde volgen. In de buurt van de evenaar is de richting van het veld bijna horizontaal, maar naarmate je dichter bij de noord- en zuidpool van de aarde komt, draait de richting naar beneden. Op de zogenaamde magnetische noord- en zuidpool staat de kompasnaald verticaal. De magnetische polen van de aarde vallen niet samen met de geografische polen van de aarde. Ze bewegen ook rond – momenteel ongeveer 50 kilometer per jaar – een effect waarmee navigators die een kompas gebruiken rekening moeten houden.

Gerelateerde termen:
• Rotatie van de aarde
• Wetenschappelijke methode
• Magnetisch veld
• Zuidpool

Ook bekend als maanstand

De maanfase verwijst naar de positie van de maan in zijn baan rond de aarde. De veranderende positie van de maan zorgt ervoor dat de verlichte helft van de maan die vanaf de aarde zichtbaar is, in de loop van een maanmaand verandert. Behalve tijdens maansverduisteringen wordt altijd de helft van de maan door de zon verlicht. Op aarde zien we verschillende delen van de maan verlicht terwijl deze in zijn baan om ons heen beweegt. De maanmaand begint en eindigt in dezelfde fase.

In een fase van 0 graden, ‘nieuwe maan’ genoemd, staat de maan zo dicht bij de zon als hij in die baan kan staan. In die fase is de verlichte kant van de maan van de aarde afgekeerd en lijkt de maan donker. De grootte van het verlichte deel van de maan neemt geleidelijk toe (wassende fase) en wordt een sikkel. De eerste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt te zijn, in de volksmond bekend als halve maan) vindt plaats op 90 graden vanaf het startpunt.

Het verlichte deel van de maan blijft toenemen en wordt gibbous (convex of bolvormig). De volle maan vindt plaats op 180 graden. Na dit punt begint de vorm geleidelijk af te nemen (afnemende fase), wat resulteert in een gibbous maan, de laatste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt, dit wordt in de volksmond halve maan genoemd) op 270 graden vanaf het begin, de sikkelmaan, en eindigend als een nieuwe maan op 360 graden. Hoewel de helft van de maan verlicht lijkt bij fasen van 90 en 270 graden, zijn het de tegenovergestelde zijden die verlicht zijn.

Gerelateerde termen:
• Maand
• Fase

Een maansverduistering vindt plaats wanneer de maan in de schaduw van de aarde komt. Dit kan alleen gebeuren wanneer de zon, de aarde en de maan zeer dicht bij elkaar staan, met de aarde precies tussen de zon en de maan in. Daarom kan een maansverduistering alleen plaatsvinden op de nacht van een volle maan. Een totale maansverduistering vindt plaats wanneer de maan zich volledig in de schaduw van de aarde bevindt. Een gedeeltelijke maansverduistering vindt plaats wanneer de maan slechts gedeeltelijk door de schaduw van de aarde wordt bedekt. Het type en de duur van een maansverduistering hangt af van de precieze locatie van de maan in zijn baan rond de aarde op het moment van de verduistering.

Gerelateerde termen:
• Verduistering
• Schaduw

Ook bekend als sterrenstelselcluster

Een melkwegcluster is een fysieke groep melkwegstelsels die door zwaartekracht aan elkaar gebonden zijn. Melkwegclusters kunnen variëren in grootte en concentratie en bevatten honderden tot duizenden melkwegstelsels.

De Virgo-cluster, het dichtstbijzijnde melkwegcluster, is een voorbeeld van een groot cluster dat duizenden melkwegstelsels bevat. Naast melkwegstelsels bevatten clusters ook plasma en grote hoeveelheden donkere materie.

Gerelateerde termen:
• Donkere materie
• Sterrenstelsel
• Plasma

In de astronomie is de magnitude een maat voor hoe helder een hemellichaam is. Het magnitudesysteem dat in de astronomie wordt gebruikt, vindt zijn oorsprong in de oudheid als een rangschikking van sterren van de helderste naar de minst heldere. Daarom betekent een kleinere (of meer negatieve) magnitudewaarde dat het object helderder is, en een groter getal dat het object zwakker is. Een ster met een magnitude van -1 is dus helderder dan een ster met een magnitude van 0, die op zijn beurt weer helderder is dan een ster met een magnitude van 1.

Magnitude heeft een logaritmische schaal, waarbij een verschil in magnitude van vijf overeenkomt met een factor 100 verschil in de hoeveelheid ontvangen energie: een ster met een magnitude van 10 is honderd keer minder helder dan een ster met een magnitude van 5. Er zijn verschillende soorten magnitude: schijnbare magnitude meet de schijnbare helderheid van een object, die zowel afhangt van de lichtkracht van het object – hoeveel licht het object uitstraalt – als van de afstand tot de aarde.

De absolute magnitude daarentegen is de waarde die we zouden verkrijgen als het object zich op een standaardafstand van 10 parsec (32,6 lichtjaar) van de aarde bevond. (Voor reflecterende objecten zoals asteroïden geldt een andere definitie.)

In de praktijk wordt de magnitude gespecificeerd voor waarnemingen door een specifiek filter, dat overeenkomt met de helderheid van een object in een bepaald golflengtebereik van licht. Er bestaan talrijke “fotometrische systemen” voor het specificeren van filters en bijbehorende magnitudes. De bolometrische magnitude daarentegen is een directe maat voor de helderheid van een object: de totale elektromagnetische energie die in een bepaalde tijdseenheid wordt uitgezonden. Visuele magnitudes komen overeen met de helderheid zoals die door het menselijk oog wordt waargenomen.

Gerelateerde termen:
• Absolute magnitude
• Schijnbare magnitude
• Helderheid
• Lichtkracht
• Magnetisch veld