Glossarium astronomicum

Sterrenwacht

Ook bekend als Astronomisch Observatorium

Een sterrenwacht is een locatie of gebouw dat bestemd is voor astronomische waarnemingen. Optische en infraroodwaarnemingen worden meestal uitgevoerd met telescopen die in koepels zijn geplaatst om ze te beschermen tegen slecht weer. Radiotelescopen en sommige submillimeter-telescopen worden vaak buiten geplaatst. Moderne, op de grond gevestigde, optische, infrarood- of submillimeter-astronomische observatoria worden gebouwd op bergtoppen, zo hoog mogelijk boven de atmosfeer van de aarde. Deze observatoria beschikken over gespecialiseerde instrumenten zoals telescopen, camera's en spectrografen. Een hoge locatie is minder noodzakelijk voor radio- en kosmische straling-astronomische observatoria. Andere delen van het elektromagnetische spectrum (gamma-, röntgen-, ultraviolette straling en infraroodstraling met een langere golflengte) kunnen worden bestudeerd met specifieke ruimtetelescopen, die soms ook observatoria worden genoemd. Waarnemingen voor radiotelescopen op verschillende locaties kunnen worden gecombineerd. Deze meerdere locaties worden vaak gezamenlijk aangeduid als één sterrenwacht.

Gerelateerde termen:

• Kosmische straling
• Elektromagnetische straling
• Gammastraling
• Infrarood (IR)
• Microgolfstraling
• Radiogolven
• Telescoop
• Ultraviolet
• Zichtbaar spectrum
• Kosmische stralingsastronomie
• Submillimeter astronomie

Sternamen

Ook bekend als Sterrennamen

Sterren hebben in de loop der tijd door veel verschillende culturen verschillende namen gekregen. De meeste van deze namen zijn voor heldere sterren die met het blote oog zichtbaar zijn.

De meeste zwakke sterren hebben geen naam en worden aangeduid met een nummer of een Griekse letter gevolgd door het sterrenbeeld waartoe ze behoren, of met een catalogusnummer of coördinaat. Veranderlijke sterren worden gewoonlijk aangeduid met twee Latijnse letters gevolgd door de naam van hun sterrenbeeld.

Een klein aantal zwakkere sterren is vernoemd naar de astronoom die die ster voor het eerst heeft waargenomen of die een belangrijk onderzoek naar die ster heeft geleid.

Sterren kunnen vaak meerdere namen hebben uit verschillende culturen, evenals namen die zijn gebaseerd op catalogi of hun sterrenbeeld. Sterren in meervoudige systemen hebben een hoofdletter aan het einde van hun naam om ze te onderscheiden van sterren in hetzelfde systeem. Exoplaneten hebben kleine letters toegevoegd aan het einde van de naam van hun moederster. Sommige meervoudige sterrenstelsels kunnen ook kleine Latijnse letters gebruiken voor componenten. De ster Mizar, die als één ster in het sterrenbeeld Grote Beer verschijnt, is bijvoorbeeld eigenlijk een meervoudig stelsel van vier sterren met de namen Mizar Aa, Ab, Ba en Bb.

De Internationale Astronomische Unie (IAU) is de officiële instantie voor het toekennen van namen aan hemellichamen en hun oppervlaktekenmerken. De IAU heeft tot nu toe twee internationale publiekscampagnes gepromoot, genaamd NameExoWorlds, de eerste in 2015 en de tweede in 2019, met als resultaat dat exoplaneten en hun sterren officieel zijn vernoemd naar populaire namen die door het publiek zijn voorgesteld en door de IAU zijn erkend.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld • Exoplaneet • Internationale Astronomische Unie • Ster • Veranderlijke ster

Sterrenstelsel

Een sterrenstelsel is een systeem van sterren en andere materiële componenten zoals donkere materie, gas en stof dat door zwaartekracht bij elkaar wordt gehouden en meestal honderdduizenden lichtjaren van zijn buren verwijderd is. Sterrenstelsels zijn er in verschillende vormen en maten. De kleinste sterrenstelsels kunnen een paar duizend sterren bevatten, terwijl de grootste tientallen biljoenen sterren kunnen bevatten.

“De Melkweg” of “Melkwegstelsel” met een hoofdletter verwijst meestal naar ons eigen sterrenstelsel, de Melkweg, dat ongeveer 100-400 miljard sterren telt.

Gerelateerde termen:

• Donkere materie
• Schijfstelsel
• Stof
• Dwergstelsel
• Elliptisch sterrenstelsel
• Galactische uitstulping
• Galactisch centrum
• Galactische schijf
• Galactische halo
• Sterrencluster
• Gas
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Onregelmatig stelsel
• Melkweg
• Spiraalstelsel
• Ster
• Galactische balk
• Lenticulair stelsel

Stof

Ook bekend als stofkorrels of kosmisch stof

Anders dan op aarde zijn stofkorrels in de ruimte heel klein. De meeste zijn kleiner dan een duizendste millimeter. Ze vormen een belangrijk bestanddeel van het medium tussen sterren, het interstellaire medium. Ze worden gevormd in verschillende omgevingen, zoals de buitenste lagen van bepaalde koele reuzensterren of supernovae, en worden in de ruimte verspreid wanneer deze sterren massa beginnen te verliezen. Ze bestaan meestal uit silicaten, koolstofverbindingen en sporen van andere elementen. Ze kunnen bedekt zijn met ijs in koude, dichte gebieden van het interstellaire medium. Ze zijn meestal verantwoordelijk voor de interstellaire uitdoving van sterlicht dat ons bereikt.

Gerelateerde termen:

• Uitdoving
• Reuzenster
• Supernova
• Interstellair medium
• Interstellaire uitdoving

Schijf

Een schijf is een afgeplat systeem van materie dat in cirkelvormige coplanaire beweging is om een gemeenschappelijk middelpunt. De materie in een schijf kan uit veel verschillende dingen bestaan, zoals gas, stof of zelfs sterren. Voorbeelden zijn accretieschijven rond protosterren, protoplanetaire schijven rond jonge stellaire objecten, accretieschijven rond actieve galactische kernen en galactische schijven.

Gerelateerde termen: • Actieve galactische kern • Galactische schijf • Planeetvorming • Protoster • Accretieschijf

Sterrenbeeld

Een sterrenbeeld is in moderne technische termen een veelhoekig segment van de hemelbol. De Internationale Astronomische Unie heeft de gehele hemelbol verdeeld in 88 gebieden – sterrenbeelden. Dit is gebaseerd op de sterrenbeelden die in het oude Griekenland werden gebruikt, aangevuld met recentere toevoegingen, met name op het zuidelijk halfrond. Elk van de 88 sterrenbeelden beslaat een bepaald deel van de hemel en daarom kan elk hemellichaam, van sterren tot sterrenstelsels tot nevels, enz., aan een sterrenbeeld worden gekoppeld.

De dierenriem bestaat uit 13 sterrenbeelden die de ecliptica (de jaarlijkse baan die de zon over de hemelbol aflegt) overlappen. De 13 sterrenbeelden zijn: Slangendrager, Boogschutter, Steenbok, Waterman, Vissen, Ram, Stier, Tweelingen, Kreeft, Leeuw, Maagd, Weegschaal en Schorpioen.

Sterrenbeelden bevatten groeperingen van sterren (asterismen) die een patroon suggereren zoals dat vanaf de aarde te zien is. Deze patronen worden fantasierijk beschreven als representaties van mensen, dieren of andere herkenbare objecten.

Gerelateerde termen:

• Internationale Astronomische Unie
• Asterisme

Steelpan

De Steelpan is een bekend sterrenpatroon (of asterisme, om de technische term te gebruiken) dat deel uitmaakt van het sterrenbeeld Grote Beer aan de noordelijke hemel.

Het bestaat uit acht sterren: Alkaid, Mizar/Alcor, Alioth, Megrez, Phecda, Merak en Dubhe (Mizar/Alcor is een dubbelster). De twee buitenste sterren in de kom van de Grote Beer kunnen worden gebruikt om de Poolster (Polaris) te vinden.

Het feit dat de acht sterren qua helderheid vergelijkbaar zijn, maakt de Grote Beer bijzonder opvallend (hoewel Megrez en Alcor iets zwakker zijn dan de andere) en hij is in veel culturen onder verschillende namen bekend geweest.

De vijf middelste sterren maken deel uit van een groep sterren die samen door de ruimte bewegen (de Ursa Majoris Moving Group). Dubhe is roodachtig; de andere zeven sterren zijn wit.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Asterisme