Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst

Een subdwerg is een klasse sterren die zwakker is dan een ster van hetzelfde spectrale type op de hoofdreeks, maar die helderder is dan een witte dwerg met dezelfde temperatuur.

Subdwergen vallen doorgaans in twee verschillende groepen uiteen: koele subdwergen en hete subdwergen. De meeste subdwergen vallen in de groep van koele subdwergen en liggen één tot twee magnitudes onder de hoofdreeks op een Hertzsprung-Russell-diagram vanwege hun zeer lage gehalte aan elementen die zwaarder zijn dan helium (in de astronomie metalen genoemd). Dit verandert de manier waarop licht en warmte door hun binnenste en atmosfeer reizen, waardoor ze kleiner, heter en zwakker worden.

In het gebied van de Melkweg nabij het zonnestelsel maken subdwergen deel uit van de galactische halo of het oudere deel van de galactische schijf en zijn ze in een vroeg stadium van de Melkweg ontstaan. Dit komt doordat elke generatie sterren meer metalen produceert door kernfusie, waarbij een deel daarvan terugkeert naar het interstellaire medium, het gasreservoir waaruit sterren ontstaan. Daardoor bevatten jongere sterren meer metalen dan oudere sterren. Subdwergen, die minder metalen bevatten, zijn dan ook doorgaans oudere sterren.

Er is ook een klein aantal hete subdwergen van spectrale types O en B (bekend als sdO- en sdB-sterren). Astronomen weten niet precies hoe deze objecten ontstaan, maar een mogelijke reden is dat reuzensterren om de een of andere reden hun buitenste lagen verliezen. Wat de oorzaak is van het verlies van deze buitenste lagen is onzeker, maar een mogelijke reden is dat een reuzenster zijn buitenste lagen verliest door een begeleidende dubbelster.

Gerelateerde termen:
• B-type ster
• Dubbelster
• Galactische halo
• Reuzenster
• Hertzsprung-Russell (HR) diagram
• Magnitude
• Hoofdreeks
• Melkweg
• Zonnestelsel
• Witte dwerg
• Metaal
• O-type ster
• Lichtkrachtklasse

Terug naar de woordenlijst
Ook bekend als zonneactiviteit

Steractiviteit is een verzamelnaam voor de verschillende effecten die magnetische velden op sterren hebben. Sterren met sterke magnetische velden hebben meer sterrenvlekken op hun oppervlak. Magnetische velden van sterren zijn waarschijnlijk ook de bron van warmte voor de corona van een ster, dus sterren met sterkere magnetische velden zullen meer röntgen- en ultraviolette straling uit hun corona uitzenden. Activiteit is ook te zien in het spectrum van de ster, met name in de emissie van de waterstof-alfalijn. Al deze effecten samen geven een ruwe kwantificering van de ‘activiteit’ van een ster. Massieve sterren (met spectraaltype O, B en vroege A) hebben doorgaans een lage activiteit. De activiteit neemt toe bij sterren met een lagere massa en bereikt een piek bij rode dwergen (M-dwergen). Jonge sterren zijn actiever dan oude sterren. De zon volgt een activiteitscyclus van 11 jaar, wat resulteert in een variatie in het aantal zonnevlekken.

Gerelateerde termen:
• B-type ster
• Corona
• Waterstof
• Rode dwerg
• Zonnecyclus
• Spectraaltype
• Zonnevlek
• Zonnevlekkencyclus
• Ultraviolet
• M-type ster
• Magnetisch veld
• O-type ster
• Röntgenstraling

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als zonnekern

De sterkern is het centrale gebied van een ster. Bij sterren in de hoofdreeks (zoals de zon) is de kern de plaats waar kernfusie plaatsvindt, de energiebron van een ster. In de kern van een ster in de hoofdreeks worden waterstofatomen gefuseerd, waardoor helium ontstaat. In geëvolueerde sterren, zoals reuzen, vindt er mogelijk geen kernfusie plaats in de kern, of kunnen andere elementen, zoals helium, de brandstof voor deze kernfusie leveren. In deze geëvolueerde sterren kan waterstoffusie (en andere kernfusiereacties) plaatsvinden in schillen rond de kern.

Gerelateerde termen:
• Waterstoffusie
• Kernfusie
• Stralingszone
• Sterstructuur
• Convectieve zone

Sterrenspoor

In de astrofotografie zijn sterrensporen opvallende beelden van de nachtelijke hemel die worden gemaakt met zeer lange belichtingstijden. Dit is het effect van de camera die met de aarde meedraait en de daaruit voortvloeiende beweging van de sterren aan de nachtelijke hemel, waardoor sporen in de beelden ontstaan. Sterrensporen tonen de dagelijkse beweging van de aarde, en als de camera op de hemelse noord- of zuidpool is gericht, vormen de sporen halve cirkels met het middelpunt op de pool in de hemel. Bovendien kan het patroon van sterrensporen worden gebruikt om de breedtegraad van de waarnemer te bepalen. Sterrenspoorbeelden kunnen ook worden gemaakt door gedurende een bepaalde periode een reeks korte belichtingstijden te gebruiken en deze vervolgens in fotobewerkingssoftware op elkaar te stapelen (over elkaar te leggen).

Gerelateerde termen: • Hemelpool
• Hemelbol
• Dagelijkse beweging
• Rotatie van de aarde
• Nacht
• Rotatie

Terug naar de woordenlijst
Een standaardkaars is een astronomisch object waarvan de lichtkracht (energie die per tijdseenheid wordt uitgestraald) bekend is en dat kan worden gebruikt om de afstand van het object tot de aarde te schatten.

Voor de meeste hemellichamen hebben astronomen geen informatie over hun afstand tot de aarde. Onder die omstandigheden kan het moeilijk zijn om te bepalen of men naar een ver, maar zeer helder object kijkt, of naar een dichterbij gelegen en minder helder object – de schijnbare helderheid, gemeten vanaf de aarde, kan in beide gevallen hetzelfde zijn. Standaardkaarsen hebben een lichtkracht die kan worden geschat zonder dat hun afstand bekend is. De afstand van de standaardkaars kan vervolgens worden berekend door die lichtkracht te vergelijken met de schijnbare helderheid van het object aan de nachtelijke hemel.

Belangrijke voorbeelden zijn Cepheïde-variabelen (pulserende sterren waarbij er een verband bestaat tussen de pulsatieperiode en de lichtkracht) en Type Ia-supernova's (heldere stellaire explosies waarbij er een verband bestaat tussen de maximale lichtkracht en de tijdschaal waarop de helderheid direct daarna afneemt).

Gerelateerde termen:
• Absolute magnitude
• Schijnbare magnitude
• Cepheïde-variabele
• Lichtkracht
• Supernova
• Afstandsladder

Terug naar de woordenlijst

Een schaduw is een gebied waar het licht van het ene object wordt geblokkeerd door een ander object. Tijdens een totale zonsverduistering bijvoorbeeld blokkeert de maan de zon en werpt een schaduw op een deel van de aarde. Een schaduw wijst altijd weg van een lichtbron.

Gerelateerde termen:
• Eclips
• Penumbra
• Totale maansverduistering
• Totale zonsverduistering
• Umbra
• Occultatie

Terug naar de woordenlijst

Boogschutter is een van de sterrenbeelden in de dierenriem, d.w.z. dat de sterren waaruit dit sterrenbeeld bestaat zich bevinden in het deel van de hemel dat de ecliptica (het vlak dat wordt bepaald door de baan van de aarde rond de zon) snijdt. Daarom kunnen we vanaf de aarde regelmatig de zon en ook de andere planeten van het zonnestelsel in het sterrenbeeld Boogschutter vinden. In het geval van de zon gebeurt dit van eind december tot begin januari (op dat moment kunnen we de sterren van het sterrenbeeld natuurlijk niet zien). Boogschutter is een van de 88 moderne sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie zijn gedefinieerd, maar gaat veel verder terug – het was al een van de 48 sterrenbeelden die door de 2e-eeuwse astronoom Claudius Ptolemaeus werden genoemd. Boogschutter is opmerkelijk omdat het de locatie is van het centrum van onze Melkweg en van het superzware zwarte gat Sagittarius A*.

Gerelateerde termen:
• Sterrenbeeld
• Ecliptica
• Galactisch centrum
• Sagittarius A*
• Superzwaar zwart gat
• Dierenriem

Terug naar de woordenlijst

Een spiegel is een optisch apparaat dat licht vanaf zijn oppervlak weerkaatst. Bolle spiegels verspreiden lichtstralen, en holle spiegels concentreren lichtstralen. Holle spiegels kunnen zo worden gevormd dat ze parallelle lichtstralen op één punt bundelen. De meeste moderne telescopen gebruiken grote holle spiegels als hun primaire verzamelgebied.

Het hoofdgedeelte van de meeste spiegels die in astronomische telescopen worden gebruikt, is gemaakt van glas. Andere materialen die soms voor het spiegelgedeelte worden gebruikt, zijn keramiek en metalen. Het spiegelgedeelte wordt geslepen (of anderszins gevormd) en gepolijst, en als het materiaal nog niet reflecterend is, wordt er een dunne metalen coating op het oppervlak aangebracht. Aluminium is het meest gebruikte coatingmateriaal, maar goud of zilver zijn alternatieven.

Voor telescopen met een diameter van meer dan ongeveer 6 meter is het gieten en ondersteunen van zulke enorme glazen spiegels moeilijk. Als gevolg daarvan gebruiken sommige van de grootste telescopen ter wereld nu veel kleinere spiegels die samen zijn geplaatst om het licht te focussen alsof ze één grote spiegel zijn.

Gerelateerde termen:
• Optica
• Reflectietelescoop

Terug naar de woordenlijst

Het interstellaire medium (ISM) is een term die al het gas en stof beschrijft dat zich tussen de sterrenstelsels in een sterrenstelsel bevindt. Ons zonnestelsel bevindt zich in de schijf van de Melkweg, waar het grootste deel van het ISM bestaat uit atomaire waterstof gemengd met atomair helium en stof.

Het ISM heeft een zeer lage dichtheid vergeleken met planetaire atmosferen, met een typische dichtheid van minder dan één deeltje per kubieke centimeter, ongeveer 50 miljard keer minder dicht dan de atmosfeer van de aarde. Deze dichtheid varieert sterk, samen met de temperatuur, in het Melkwegstelsel, waarbij het ISM is verdeeld in verschillende componenten.

De grootste componenten qua volume in de galactische schijf zijn het warme atomaire gas en het warme geïoniseerde gas, beide met temperaturen rond de 8000 Kelvin (K) en dichtheden rond een half atoom of ion per kubieke centimeter. Een kleiner volume bestaat uit kouder, dichter atomair gas met een temperatuur rond de 40 K. Een nog kleiner volume van het interstellaire medium bestaat uit dichtere (tot een miljoen moleculen per kubieke centimeter), koudere (<20 K) wolken van moleculaire waterstof. Sommige van deze moleculaire wolken storten in onder hun eigen zwaartekracht, wat leidt tot de vorming van nieuwe sterren. Moleculaire wolken in de Melkweg bevinden zich voornamelijk in de spiraalarmen. Het gas rond de schijf van de Melkweg is erg heet (miljoenen Kelvin) en heeft een zeer lage dichtheid.

Sterren brengen gas en stof terug naar het interstellaire medium door middel van sterrenwinden en supernovae. Het gas en stof dat naar het interstellaire medium terugkeert, bevat een hoger percentage zware elementen (metalen), waardoor het sterrenstelsel na verloop van tijd verrijkt wordt. Het gas en stof in het interstellaire medium is de belangrijkste oorzaak van interstellaire extinctie.

Gerelateerde termen:
• Stof
• Extinctie
• Galactische schijf
• Gas
• Melkweg
• Planetaire nevel
• Zonnestelsel
• Zonnewind
• Spiraalvormig sterrenstelsel
• Stervorming
• Supernova
• Interstellaire extinctie

Terug naar de woordenlijst

Spiraalvormige sterrenstelsels zijn sterrenstelsels met spiraalarmen: gebieden met een hogere dichtheid die ontstaan wanneer een sterrenstelsel ronddraait, waar gas en stof worden samengeperst en nieuwe sterren worden geboren. De meeste spiraalvormige sterrenstelsels zijn schijfvormige sterrenstelsels, dus de namen worden soms door elkaar gebruikt. De meeste spiraalstelsels hebben een centrale uitstulping van sterren en veel (waaronder de Melkweg) hebben een centrale balk. Spiraalstelsels onderscheiden zich van elliptische, lensvormige, onregelmatige en dwergstelsels (hoewel er ook dwergspiraalstelsels bestaan).

Gerelateerde termen:
• Schijfstelsel
• Stof
• Dwergstelsel
• Elliptisch sterrenstelsel
• Sterrenstelsel
• Gas
• Melkweg
• Galactische balk
• Lensvormig stelsel