Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst
De as van de aarde staat niet loodrecht op de baan van de aarde rond de zon, maar helt onder een hoek van 23,4 graden. Als gevolg daarvan varieert de schijnbare positie van de zon aan de hemel op een bepaald moment van de dag gedurende het jaar. Wanneer de zon gemiddeld hoger aan de hemel staat, bereikt er meer zonlicht een bepaald gebied op aarde. Gedurende het jaar leidt dit tot warmere en koelere periodes, die meer uitgesproken zijn voor regio's die verder van de evenaar van de aarde liggen, en die seizoenen worden genoemd. De seizoenen op het noordelijk halfrond zijn tegengesteld aan die op het zuidelijk halfrond: de noordelijke zomer, wanneer het noordelijk halfrond maximaal naar de zon is gekanteld, is de zuidelijke winter, waarbij het zuidelijk halfrond van de zon is afgekanteld, en vice versa voor de zuidelijke zomer. Veel delen van de aarde die dicht bij de evenaar liggen, hebben seizoenen die verschillen van het zomer- en winterpatroon dat we zien op gematigde en arctische breedtegraden. Opgemerkt moet worden dat de duur, het begin en het einde van elk seizoen kunnen worden beïnvloed door culturele gebruiken en de tijdsperiode.

Gerelateerde termen:
• Equinox
• Evenaar
• Breedtegraad
• Zonnewende
• Aardas

Terug naar de woordenlijst
Scorpius (de Schorpioen) is een van de 13 sterrenbeelden van de dierenriem. De sterren waaruit dit sterrenbeeld bestaat, bevinden zich in het deel van de hemel dat de ecliptica (het vlak dat wordt bepaald door de baan van de aarde rond de zon) snijdt. In feite snijden alle sterrenbeelden van de dierenriem de ecliptica. Vanaf de aarde kunnen we regelmatig de zon en ook de andere planeten van het zonnestelsel vinden in het sterrenbeeld Scorpius. Het is een van de 88 sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie worden erkend. Scorpius was ook een van de oorspronkelijke 48 sterrenbeelden die door Ptolemaeus werden geïdentificeerd; het werd al meer dan duizend jaar voor hem door de Sumeriërs geïdentificeerd. Andere culturen hebben andere namen voor Scorpius: het staat bekend als Maui's Haak in de Maori- en Polynesische culturen, en inheemse Australische groepen zoals het Yolngu-volk van Arnhem Land identificeren Scorpius zowel als een krokodil als een schorpioen. De helderste ster in het sterrenbeeld is Antares (bekend als alpha Scorpii), een rode reusster op ongeveer 550 lichtjaar van de aarde.

Gerelateerde termen:
• Sterrenbeeld
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Internationale Astronomische Unie
• Dierenriem

Terug naar de woordenlijst

Saturnus is de zesde planeet vanaf de zon en de op één na grootste planeet qua omvang en massa. Het is een gasreus met een diameter van 120.000 kilometer (km), 9,4 keer de straal van de aarde. Saturnus heeft de laagste dichtheid van alle planeten in het zonnestelsel en is minder dicht dan water op aarde. De massa is 95 keer zo groot als die van de aarde.

De typische afstand tot de zon is 1,4 miljard km, ongeveer 9,5 astronomische eenheden (afstand tussen de aarde en de zon). Saturnus doet er 29,4 jaar over om een baan om de zon te voltooien. Astronomen hebben meer dan 140 manen of natuurlijke satellieten ontdekt die rond Saturnus draaien. Van deze manen is Titan de grootste en de enige maan in het zonnestelsel met een significante atmosfeer.

Saturnus, genoemd naar de Romeinse god van de landbouw, staat bekend als de parel van het zonnestelsel. Hij is met het blote oog te zien als een matte lichtpunt in de lucht. Hoewel hij meer dan een miljard kilometer van de aarde verwijderd is, zijn de prachtige ringen die hem omringen met een kleine telescoop te zien.

Gerelateerde termen:
• Astronomische eenheid
• Gasreus
• Reuzenplaneet
• Buitenplaneten
• Ring
• Zonnestelsel
• Titan

Terug naar de woordenlijst

Waarnemingen van de bewegingen van sterren en gas rond het centrum van de Melkweg leveren indirect bewijs voor het bestaan van een superzwaar zwart gat met een massa van ongeveer 4,5 miljoen keer die van de zon en een diameter van ongeveer 40 miljoen kilometer, op een afstand van ongeveer 27.000 lichtjaar van de aarde. Sagittarius A* (Sagittarius A-ster) is de compacte radiobron die verband houdt met het superzware zwarte gat. Het is waargenomen in een reeks golflengten, met name in radio. De naam Sagittarius komt omdat het zich vanuit de aarde gezien in het sterrenbeeld Boogschutter bevindt; de letter A komt omdat het de helderste en eerste extrasolaire radiobron is die in het sterrenbeeld is ontdekt; het sterretje komt omdat in de natuurkunde atomen in aangeslagen toestanden worden aangeduid met *, en Sagittarius A* een spannende ontdekking was.

In 2022 publiceerde de Event Horizon Telescope Collaboration de allereerste afbeelding van het silhouet (“schaduw”) van het zwarte gat dat verband houdt met Sagittarius A*.

Gerelateerde termen:
• Galactisch centrum
• Radiogolven
• Superzwaar zwart gat
• Sagittarius

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als stralingsomhulsel

Energie wordt vrijgegeven door kernfusiereacties in de kern van een ster en uiteindelijk uitgestraald naar de ruimte vanuit de fotosfeer van de ster. Er zijn verschillende manieren waarop energie wordt getransporteerd van de kern van de ster naar de fotosfeer. De stralingszone, stralingsgebied of stralingsgebied is het gebied binnen een ster waar de energie naar buiten wordt getransporteerd door middel van straling, waarbij fotonen herhaaldelijk worden verstrooid door atoomkernen en elektronen, waarbij ze wat energie verliezen, maar ook nieuwe thermische stralingsfotonen uitstralen. Door de frequente verstrooiing verloopt dit proces traag; in onze zon hebben fotonen duizenden jaren nodig om de stralingszone te doorkruisen.

In de zon ligt de stralingszone tussen de kern en de convectieve zone. In zwaardere sterren is de kern zelf convectief, waarbij de stralingszone zich uitstrekt van de convectieve kern tot de fotosfeer van de ster. Onder 0,3 zonsmassa's hebben sterren helemaal geen stralingszone en zijn ze volledig convectief.

Gerelateerde termen:
• Zonsmassa
• Ster
• Sterstructuur
• Convectiezone
• Elektron
• Sterkern

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als Astronomisch Observatorium

Een sterrenwacht is een locatie of gebouw dat bestemd is voor astronomische waarnemingen. Optische en infraroodwaarnemingen worden meestal uitgevoerd met telescopen die in koepels zijn geplaatst om ze te beschermen tegen slecht weer. Radiotelescopen en sommige submillimeter-telescopen worden vaak buiten geplaatst. Moderne, op de grond gevestigde, optische, infrarood- of submillimeter-astronomische observatoria worden gebouwd op bergtoppen, zo hoog mogelijk boven de atmosfeer van de aarde. Deze observatoria beschikken over gespecialiseerde instrumenten zoals telescopen, camera's en spectrografen. Een hoge locatie is minder noodzakelijk voor radio- en kosmische straling-astronomische observatoria. Andere delen van het elektromagnetische spectrum (gamma-, röntgen-, ultraviolette straling en infraroodstraling met een langere golflengte) kunnen worden bestudeerd met specifieke ruimtetelescopen, die soms ook observatoria worden genoemd. Waarnemingen voor radiotelescopen op verschillende locaties kunnen worden gecombineerd. Deze meerdere locaties worden vaak gezamenlijk aangeduid als één sterrenwacht.

Gerelateerde termen:
• Kosmische straling
• Elektromagnetische straling
• Gammastraling
• Infrarood (IR)
• Microgolfstraling
• Radiogolven
• Telescoop
• Ultraviolet
• Zichtbaar spectrum
• Kosmische stralingsastronomie
• Submillimeterastronomie

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als Sterrennamen

Sterren hebben in de loop der tijd door veel verschillende culturen verschillende namen gekregen. De meeste van deze namen zijn voor heldere sterren die met het blote oog zichtbaar zijn.

De meeste zwakke sterren hebben geen naam en worden aangeduid met een nummer of een Griekse letter gevolgd door het sterrenbeeld waartoe ze behoren, of met een catalogusnummer of coördinaat. Veranderlijke sterren worden gewoonlijk aangeduid met twee Latijnse letters gevolgd door de naam van hun sterrenbeeld.

Een klein aantal zwakkere sterren is vernoemd naar de astronoom die die ster voor het eerst heeft waargenomen of die een belangrijk onderzoek naar die ster heeft geleid.

Sterren kunnen vaak meerdere namen hebben uit verschillende culturen, evenals namen die zijn gebaseerd op catalogi of hun sterrenbeeld. Sterren in meervoudige systemen hebben een hoofdletter aan het einde van hun naam om ze te onderscheiden van sterren in hetzelfde systeem. Exoplaneten hebben kleine letters toegevoegd aan het einde van de naam van hun moederster. Sommige meervoudige sterrenstelsels kunnen ook kleine Latijnse letters gebruiken voor componenten. De ster Mizar, die als één ster in het sterrenbeeld Grote Beer verschijnt, is bijvoorbeeld eigenlijk een meervoudig stelsel van vier sterren met de namen Mizar Aa, Ab, Ba en Bb.

De Internationale Astronomische Unie (IAU) is de officiële instantie voor het toekennen van namen aan hemellichamen en hun oppervlaktekenmerken. De IAU heeft tot nu toe twee internationale publiekscampagnes gepromoot, genaamd NameExoWorlds, de eerste in 2015 en de tweede in 2019, met als resultaat dat exoplaneten en hun sterren officieel zijn vernoemd naar populaire namen die door het publiek zijn voorgesteld en door de IAU zijn erkend.

Gerelateerde termen:
• Sterrenbeeld
• Exoplaneet
• Internationale Astronomische Unie
• Ster
• Veranderlijke ster

Terug naar de woordenlijst
Een sterrenstelsel is een systeem van sterren en andere materiële componenten zoals donkere materie, gas en stof dat door zwaartekracht bij elkaar wordt gehouden en meestal honderdduizenden lichtjaren van zijn buren verwijderd is. Sterrenstelsels zijn er in verschillende vormen en maten. De kleinste sterrenstelsels kunnen een paar duizend sterren bevatten, terwijl de grootste tientallen biljoenen sterren kunnen bevatten.

“De Melkweg” of “Melkwegstelsel” met een hoofdletter verwijst meestal naar ons eigen sterrenstelsel, de Melkweg, dat ongeveer 100-400 miljard sterren telt.

Gerelateerde termen:
• Donkere materie
• Schijfstelsel
• Stof
• Dwergstelsel
• Elliptisch sterrenstelsel
• Galactische uitstulping
• Galactisch centrum
• Galactische schijf
• Galactische halo
• Sterrenhoop
• Gas
• Greenwich Mean Time Zone (GMT)
• Onregelmatig stelsel
• Melkweg
• Spiraalstelsel
• Ster
• Galactische balk
• Lenticulair sterrenstelsel

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als stofkorrels of kosmisch stof

Anders dan op aarde zijn stofkorrels in de ruimte heel klein. De meeste zijn kleiner dan een duizendste millimeter. Ze vormen een belangrijk bestanddeel van het medium tussen sterren, het interstellaire medium. Ze worden gevormd in verschillende omgevingen, zoals de buitenste lagen van bepaalde koele reuzensterren of supernovae, en worden in de ruimte verspreid wanneer deze sterren massa beginnen te verliezen. Ze bestaan meestal uit silicaten, koolstofverbindingen en sporen van andere elementen. Ze kunnen bedekt zijn met ijs in koude, dichte gebieden van het interstellaire medium. Ze zijn meestal verantwoordelijk voor de interstellaire uitdoving van sterlicht dat ons bereikt.

Gerelateerde termen:
• Uitdoving
• Reuzenster
• Supernova
• Interstellair medium
• Interstellaire uitdoving

Terug naar de woordenlijst
Een schijfstelsel is een type sterrenstelsel met een platte component van sterren, gas en stof, die allemaal in cirkelvormige co-planaire beweging rond het centrum van het stelsel zijn. Spiraalarmen en bijbehorende stervormingsactiviteit zijn vaak aanwezig in deze schijven. In de meeste classificatieschema's voor melkwegstelsels worden schijfstelsels onderscheiden van elliptische, onregelmatige en dwergstelsels.

Gerelateerde termen:
• Schijf
• Elliptisch sterrenstelsel
• Galactische schijf
• Onregelmatig sterrenstelsel
• Spiraalstelsel