Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst
De aardas is een denkbeeldige rechte lijn waarrond de aarde één keer per dag draait. De twee punten waar de as en het aardoppervlak elkaar snijden, bepalen de geografische noordpool op een breedtegraad van 90° noorderbreedte en de geografische zuidpool op een breedtegraad van 90° zuiderbreedte. De evenaar daarentegen is een denkbeeldige lijn waar een vlak loodrecht op de aardas het aardoppervlak snijdt op de grootste afstand van de as. De evenaar heeft een breedtegraad van 0°.

De geografische polen bevinden zich niet op dezelfde plaatsen als de magnetische noord- en zuidpool van de aarde – de magnetische polen worden gedefinieerd als de locaties op het aardoppervlak waar het magnetisch veld van de aarde respectievelijk recht naar beneden en recht naar boven wijst. De baan van de aarde heeft ook een as: de richting loodrecht op het baanvlak van de aarde. De as van de aarde staat onder een hoek van 23,4° ten opzichte van die baanas. Deze helling is de oorzaak van de seizoenen op aarde. In het bijzonder zijn er tijdens een baanfasen waarin het noordelijk halfrond of het zuidelijk halfrond naar de zon is gekanteld en dus meer licht ontvangt.

Ten opzichte van de verste hemellichamen verandert de richting waarin de as van de aarde wijst langzaam in de loop van de tijd, in wat de axiale precessie van de aarde wordt genoemd. Momenteel snijdt de as van de aarde de hemelbol dicht bij Polaris, de Noordster. Maar in ongeveer 26.000 jaar beschrijft dat snijpunt een kleine cirkel aan de hemel. Hemelse coördinatensystemen die hemelcoördinaten definiëren met betrekking tot de aarde, moeten rekening houden met de resulterende minieme coördinaatverschuivingen in de loop van de tijd.

Gerelateerde termen:
• Hemelcoördinaten
• Rotatie van de aarde
• Evenaar
• Seizoenen
• Nacht
• Precessie

Terug naar de woordenlijst

Een van de belangrijkste fundamenten voor het begrijpen van het heelal is het bepalen van afstanden tot verschillende objecten en verschijnselen. Door afstanden te begrijpen kunnen wetenschappers niet alleen het waarneembare heelal in kaart brengen, maar ook de fysische eigenschappen van verschillende objecten en verschijnselen begrijpen. De afstandsladder, vaak de kosmische afstandsladder genoemd, is een raamwerk dat een overzicht biedt van de verschillende technieken die worden gebruikt om afstanden op verschillende schalen te meten. Net als de sporten van een ladder wordt elke sport (meettechniek) van de afstandsladder gekalibreerd op basis van de vorige sport. De ladder begint met meettechnieken die kunnen worden gebruikt voor objecten die dichterbij zijn (bijv. parallax), en elke volgende sport stelt wetenschappers in staat om verder weg gelegen objecten te meten (bijv. Type Ia supernova's, roodverschuiving).

Gerelateerde termen:
• Jaarlijkse parallax
• Cepheïde-variabele
• Kosmologie
• Parallax
• Roodverschuiving
• Standaardkaars
• Variabele ster

Terug naar de woordenlijst
De meeste heldere sterren aan de nachtelijke hemel zijn gegroepeerd in patronen die sterrenbeelden worden genoemd. Maar naast de officiële sterrenbeelden, die zijn gedefinieerd door de Internationale Astronomische Unie, zijn er ook groepen sterren die patronen vormen die asterismen worden genoemd. Het bekendste asterisme is misschien wel de Grote Beer, een groep sterren die deel uitmaakt van het grotere sterrenbeeld Ursa Major.

Gerelateerde termen:
• Grote Beer
• Sterrenbeeld
• Internationale Astronomische Unie

Terug naar de woordenlijst

Waterman is een relatief zwak sterrenbeeld van de dierenriem, het deel van de hemel dat de ecliptica (het vlak dat wordt bepaald door de baan van de aarde rond de zon) snijdt. Daarom kunnen we vanaf de aarde regelmatig de zon en ook planeten vinden in het sterrenbeeld Waterman. In het geval van de zon gebeurt dit van eind februari tot begin maart (op dat moment kunnen we de sterren van het sterrenbeeld natuurlijk niet zien). Waterman is een van de 88 moderne sterrenbeelden die door de Internationale Astronomische Unie zijn gedefinieerd, maar gaat veel verder terug – het was al een van de 48 sterrenbeelden die door de 2e-eeuwse astronoom Claudius Ptolemaeus werden genoemd.

Gerelateerde termen:
• Sterrenbeeld
• Ecliptica
• Dierenriem

Terug naar de woordenlijst

Als je 's nachts naar boven kijkt, zie je misschien de sterren fonkelen. De lucht in de atmosfeer is altijd in beweging en wanneer het licht van een ster door een gebied met turbulentie gaat, wordt het in verschillende mate afgebogen. Daarom zien we in de lucht niet één enkel stabiel lichtpuntje voor elke ster, maar een dansende, steeds veranderende, vervormde opeenvolging van lichtpuntjes. Voor astronomen betekent twinkelen dat ze geen beelden van hemellichamen kunnen maken die even gedetailleerd zijn als hun grote telescopen op de grond anders zouden kunnen leveren. Adaptieve optica is een manier om dat effect te verminderen. Met behulp van een echte ster of een met laser geprojecteerde “kunstmatige ster” controleert een adaptief optisch systeem (“AO”) de atmosferische vervorming in realtime. Licht dat de telescoop binnenkomt, wordt naar een vervormbare spiegel geleid. Die spiegel wordt door een computer aangestuurd en continu op precies de juiste manier vervormd om atmosferische vervorming tegen te gaan.

Gerelateerde termen:
• Optica
• Spiegel

Terug naar de woordenlijst
Wanneer een astrofysisch object materie accreteert, kan de invallende materie niet rechtstreeks op het object vallen, tenzij deze zich al rechtstreeks naar het aantrekkende object beweegt. Naarmate het invallende object dichter bij het aantrekkende object komt, neemt de component van zijn snelheid die loodrecht staat op de lijn tussen het object en het aantrekkende object toe als gevolg van het behoud van impulsmoment.

In veel gevallen verzamelt de invallende materie zich in een zogenaamde accretieschijf: een wervelende schijf van gas en stof rondom het aantrekkende object. Vanaf de binnenrand van de schijf kan materie op het centrale object vallen. Bij een compact centraal object zal materie die op de accretieschijf valt tijdens het vallen een enorme hoeveelheid energie hebben opgedaan. Omdat deze energie in de schijf wordt opgeslagen, kan de schijf opwarmen tot temperaturen van honderdduizenden of zelfs miljoenen kelvin. Accretieschijven rond de superzware zwarte gaten in het centrum van sommige sterrenstelsels leveren de energie voor actieve galactische kernen (AGN). Deze extreem heldere objecten kunnen helderder zijn dan alle sterren in hun gaststerrenstelsel samen.

Accretieschijven komen voor in verschillende astrofysische situaties, zoals rond superzware zwarte gaten, sterresten, gammastraaluitbarstingen of protosterren.

Gerelateerde termen:
• Actieve galactische kern
• Zwart gat
• Neutronenster
• Protoster
• Stellaire restanten
• Superzwaar zwart gat
• Accretie
• Gammastraaluitbarsting

Terug naar de woordenlijst
Accretie is het proces waarbij een astrofysisch object door zijn zwaartekracht extra materie aantrekt, meestal gas of stof. Accretie komt voor in veel verschillende astronomische scenario's, waaronder (maar niet beperkt tot): gas dat accreteert op een zwart gat, sterren in binaire systemen die materie accreteren van hun begeleider, jonge sterren die gas accreteren uit een schijf van materiaal die hen omringt, en sterrenstelsels die sterren accreteren uit andere sterrenstelsels.

Gerelateerde termen:
• Actieve galactische kern
• Dubbelster
• Zwart gat
• Protoster
• Accretieschijf
• Cataclysmisch variabele

Terug naar de woordenlijst
Ook bekend als rotsplaneet of tellurische planeet

Een terrestrische planeet bestaat voornamelijk uit materiaal zoals gesteente en ijzer. Terrestrische planeten hebben geen dikke atmosfeer van waterstof en helium zoals gasreuzen, maar een veel dunnere atmosfeer of helemaal geen atmosfeer. Terrestrische planeten hebben over het algemeen een kleinere massa dan gasreuzen en zijn kleiner van formaat.

In het zonnestelsel zijn Mercurius, Venus, de aarde en Mars terrestrische planeten. Een van de belangrijkste aandachtspunten van de exoplaneetastronomie is het zoeken naar terrestrische planeten met een vergelijkbare grootte en samenstelling als de aarde, die zich in de bewoonbare zone van hun ster bevinden.

Gerelateerde termen:
• Atmosfeer
• Aarde
• Exoplaneet
• Reuzenplaneet
• Bewoonbare zone
• Mars
• Mercurius
• Planeet
• Zonnestelsel
• Venus

Terug naar de woordenlijst

De maanfase verwijst naar de positie van de maan in zijn baan rond de aarde. De veranderende positie van de maan zorgt ervoor dat de verlichte helft van de maan die vanaf de aarde zichtbaar is, in de loop van een maanmaand verandert. Behalve tijdens maansverduisteringen wordt altijd de helft van de maan door de zon verlicht.

Op aarde zien we verschillende delen van de maan verlicht terwijl deze in zijn baan om ons heen beweegt. De maanmaand begint en eindigt in dezelfde fase. In een fase van 0 graden, “nieuwe maan” genoemd, staat de maan zo dicht bij de zon als hij in die baan kan staan. In die fase is de verlichte kant van de maan van de aarde afgekeerd en lijkt de maan donker. De grootte van het verlichte deel van de maan neemt geleidelijk toe (wasende fase) en wordt een sikkel.

De eerste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt te zijn, in de volksmond bekend als halve maan) vindt plaats op 90 graden vanaf het startpunt. Het verlichte deel van de maan blijft toenemen en wordt gibbous (convex of bolvormig). De volle maan vindt plaats op 180 graden. Na dit punt begint de vorm geleidelijk af te nemen (afnemende fase), wat resulteert in een gibbous maan, de laatste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt, dit wordt in de volksmond halfmaan genoemd) op 270 graden vanaf het begin, de sikkelmaan, en eindigend als een nieuwe maan op 360 graden. Hoewel de helft van de maan verlicht lijkt bij fasen van 90 en 270 graden, zijn het de tegenovergestelde zijden die verlicht zijn.

Gerelateerde termen:
• Maand
• Fase

Terug naar de woordenlijst

Maanfase verwijst naar de positie van de maan in zijn baan rond de aarde. De veranderende positie van de maan zorgt ervoor dat de verlichte helft van de maan die vanaf de aarde zichtbaar is, in de loop van een maanmaand verandert. Behalve tijdens maansverduisteringen wordt altijd de helft van de maan door de zon verlicht.

Op aarde zien we verschillende delen van de maan verlicht terwijl deze in zijn baan om ons heen beweegt. De maanmaand begint en eindigt in dezelfde fase. In een fase van 0 graden, “nieuwe maan” genoemd, staat de maan zo dicht bij de zon als hij in die baan kan staan. In die fase is de verlichte kant van de maan van de aarde afgekeerd en lijkt de maan donker. De grootte van het verlichte deel van de maan neemt geleidelijk toe (wasende fase) en wordt een sikkel.

De eerste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt te zijn, in de volksmond bekend als halve maan) vindt plaats op 90 graden vanaf het startpunt. Het verlichte deel van de maan blijft toenemen en wordt gibbous (convex of bolvormig). De volle maan vindt plaats op 180 graden. Na dit punt begint de vorm geleidelijk af te nemen (afnemende fase), wat resulteert in een gibbous maan, de laatste kwartierfase (wanneer de helft van de maan verlicht lijkt, dit wordt in de volksmond halfmaan genoemd) op 270 graden vanaf het begin, de sikkelmaan, en eindigend als een nieuwe maan op 360 graden. Hoewel de helft van de maan verlicht lijkt bij fasen van 90 en 270 graden, zijn het de tegenovergestelde zijden die verlicht zijn.

Gerelateerde termen:
• Maand
• Fase