Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst

Optica is de wetenschap van licht en de interactie ervan met materie, en de kunst van het bouwen van instrumenten die gebruikmaken van de algemene principes van de interactie tussen licht en materie. In de astronomie zijn de ‘optische onderdelen’ van een telescoop of instrument de onderdelen die het licht naar een detector leiden, met name spiegels, lenzen, maskers, spleten of golfgeleiders voor zichtbaar licht, evenals dispersieve elementen zoals prisma's en roosters die spectra produceren.

Actieve optica is de term voor een spiegel die in de juiste vorm wordt gehouden door actieve mechanische elementen (“actuatoren”), terwijl adaptieve optica een systeem is waarbij een spiegel snel op precies de juiste manier wordt vervormd om atmosferische verstoringen (het ‘fonkelen’ van sterren) tegen te gaan. Het bijvoeglijk naamwoord “optisch” wordt ook gebruikt om te verwijzen naar astronomie waarbij gebruik wordt gemaakt van zichtbaar licht.

Gerelateerde termen:
• Reflectietelescoop
• Refractietelescoop
• Telescoop
• Adaptieve optica
• Lens
• Spiegel

Terug naar de woordenlijst

Een optische telescoop is een instrument dat wordt gebruikt om astronomische objecten in zichtbaar (optisch) licht te observeren en te bestuderen. Optische telescopen maken gebruik van spiegels (een reflectietelescoop) en/of lenzen (een refractietelescoop) om licht te verzamelen en te focussen. Telescopen werden oorspronkelijk ontwikkeld om verre objecten op aarde te observeren, maar werden al snel gebruikt voor astronomische doeleinden. Telescopen kunnen variëren in grootte van enkele centimeters tot diameters van meer dan tien meter.

Gerelateerde termen:
• Elektromagnetische straling
• Reflectietelescoop
• Refractietelescoop
• Telescoop
• Zichtbaar spectrum
• Lens
• Spiegel

Terug naar de woordenlijst

Optische astronomie is de praktijk van het bestuderen en observeren van het heelal (sterren, planeten, dwergplaneten, asteroïden, enz.) in het nabije infrarood, in zichtbaar licht en in ultraviolet licht. De reden waarom deze drie soorten elektromagnetische straling worden samengevoegd, is dat de optische telescopen met glazen lenzen en/of metalen spiegels, die astronomen oorspronkelijk hadden gebouwd om zichtbaar licht van hemellichamen te observeren, even geschikt zijn voor het observeren van nabij-infrarood- of ultraviolet licht. Bovendien is de atmosfeer van de aarde niet alleen transparant voor zichtbaar licht, maar ook voor de direct aangrenzende infrarood- en ultraviolette gebieden, waardoor alle drie soorten observaties vanaf de grond mogelijk zijn. Ten slotte kunnen de camerachips die astronomen gebruiken voor waarnemingen in het zichtbare licht ook nabij-infrarood en ultraviolet licht detecteren.

Al deze factoren samen zorgen ervoor dat de telescopen en instrumenten die astronomen gebruiken om zichtbaar licht waar te nemen, even goed werken voor waarnemingen in het nabij-infrarood en ultraviolet. Daarom is het logisch dat astronomen waarnemingen in dat deel van het elektromagnetische spectrum gezamenlijk met één term beschrijven, namelijk optische astronomie. Het bijvoeglijk naamwoord ‘optisch’ wordt ook gebruikt om het spectrale bereik te beschrijven, zoals in ‘het optische deel van het spectrum’. Waarnemingen in dat bereik zijn ‘optische waarnemingen’.

Gerelateerde termen:
• Zichtbaar spectrum
• Lens
• Spiegel

Terug naar de woordenlijst

Wanneer twee astronomische objecten in tegengestelde richtingen aan de hemel lijken te staan, of bijna lijken te staan, ten opzichte van een waarnemer, zegt men dat ze in oppositie staan. Het is niet noodzakelijk dat beide objecten daadwerkelijk zichtbaar zijn voor de waarnemer. Bij volle maan bijvoorbeeld staan de zon, de waarnemer op aarde en de maan op één lijn, zodat het zichtbare deel van het maanoppervlak volledig door de zon wordt verlicht – tenzij de uitlijning perfect is, in welk geval er een maansverduistering plaatsvindt. Wanneer een planeet, komeet of asteroïde in oppositie staat, verwijst dit meestal naar de zon en waarnemers op aarde.

Wanneer een planeet in oppositie staat, ziet hij er bijzonder helder uit, lijkt hij in een andere richting te bewegen dan normaal (“retrograde beweging” omdat de aarde sneller beweegt op zijn binnenbaan) en staat hij bijzonder dicht bij de aarde.

Gerelateerde termen:
• Conjunctie
• Maanfase
• Transitie

Terug naar de woordenlijst

Astronomische observaties omvatten het verzamelen en/of meten van elektromagnetische straling, deeltjes of zwaartekrachtgolven die ons bereiken vanuit een astronomisch object. In het verleden observeerden mensen met hun ogen, en vanaf het begin van de 17e eeuw met telescopen. Tegenwoordig kunnen ook verschillende camera's, spectrometers en andere instrumenten worden gebruikt. De verzamelde informatie, zoals een onbewerkte afbeelding die we uit een camera halen, wordt (observatie)gegevens genoemd.

Deze gegevens bevatten informatie over het object en het tussenliggende medium (bijvoorbeeld het interstellaire of intergalactische medium), maar zijn nog steeds afhankelijk van de specifieke kenmerken van het instrument, bijvoorbeeld als een deel van de camera gevoeliger is dan een ander deel. De gegevens zijn ook afhankelijk van verontreinigingen; wanneer we bijvoorbeeld licht van een astronomisch object verzamelen, verzamelen we doorgaans ook voorgrondlicht dat in de atmosfeer van de aarde wordt verstrooid. Het zo volledig mogelijk verwijderen van instrumentspecifieke en verontreinigende delen wordt gegevensreductie genoemd. Typische eindproducten van waarnemingen zijn beelden, spectra en tijdreeksen (herhaalde waarnemingen van hetzelfde object of dezelfde objecten, bijvoorbeeld gegevens van pulsars of variabele sterren). Deze kunnen worden gebruikt om verschillende grootheden te meten, zoals de hoek tussen twee objecten, het tijdstip waarop een gebeurtenis werd waargenomen of de schijnbare magnitude van een object.

Waarnemingen verschillen van de experimenten die in veel wetenschappelijke laboratoria worden uitgevoerd, omdat de waarnemer niet op dezelfde manier met de astronomische objecten zelf kan interageren als een chemicus die twee chemicaliën mengt. In sommige contexten kunnen waarnemingen soms worden aangevuld met experimenten op de objecten zelf, zoals de studie van meteorieten of het sturen van ruimtesondes naar objecten in het zonnestelsel.

Gerelateerde termen:
• Schijnbare magnitude
• Elektromagnetische straling
• Observatorium
• Deeltje
• Spectrum
• Zwaartekrachtgolven
• Veranderlijke ster

Terug naar de woordenlijst

Een onregelmatig sterrenstelsel is een type sterrenstelsel met weinig of geen symmetrie (het heeft een vervormde morfologie of vorm). Ze zijn doorgaans kleiner dan spiraalvormige en elliptische sterrenstelsels en bevatten vaak aanzienlijke hoeveelheden stervormend gas. De Grote en Kleine Magelhaense Wolken zijn onregelmatige sterrenstelsels die relatief dicht bij ons Melkwegstelsel liggen (ongeveer 160.000 lichtjaar en 200.000 lichtjaar) en die vanaf het zuidelijk halfrond van de aarde met het blote oog kunnen worden waargenomen.

Gerelateerde termen:
• Elliptisch sterrenstelsel
• Sterrenstelsel
• Spiraalvormig sterrenstelsel

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als klimaatverandering

Opwarming van de aarde is een opwarming van de atmosfeer van een planeet door broeikasgassen, zoals watermoleculen, kooldioxide, methaan, enz. Dit wordt veroorzaakt door een toename van het broeikaseffect, waarbij meer infraroodstraling door de atmosfeer wordt vastgehouden, waardoor de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt. De bronnen van broeikasgassen kunnen natuurlijk zijn of (op aarde) bovendien worden veroorzaakt door menselijke industriële activiteit. De opwarming van de aarde zal op zeer lange termijn aanzienlijke gevolgen hebben voor de planeet, waaronder veranderingen op korte en middellange termijn in lokale weerpatronen, vernietiging van habitats en stijging van de zeespiegel.

Gerelateerde termen:
• Broeikaseffect

Terug naar de woordenlijst

Ontsnappingssnelheid is de minimale snelheid die een object moet hebben om permanent te ontsnappen aan het zwaartekrachtsveld van een hemellichaam. Dit is een scalaire grootheid en zou dus beter ontsnappingssnelheid kunnen worden genoemd; de term ontsnappingssnelheid wordt echter vaak gebruikt. Het eenvoudigste geval is dat van een hemellichaam dat sferisch symmetrisch is - wat een uitstekende benadering is om sterren en planeten te beschrijven. In dit geval wordt de ontsnappingssnelheid op een afstand r van het middelpunt van een lichaam met massa m gegeven door √(2Gm/r), waarbij G de gravitatieconstante is. Aan het oppervlak van een bolvormig lichaam is de afstand tot het middelpunt gelijk aan de straal. Dit betekent dat de ontsnappingssnelheid aan het oppervlak van een ongeveer bolvormig hemellichaam afhangt van de straal en de massa. In het geval van de Zon is dat 617,5 kilometer per seconde (km/s) en voor de Aarde 11,2 km/s. Voor de Maan is het 2,4 km/s, wat betekent dat een voorwerp op de Maan een lagere snelheid moet bereiken om aan de zwaartekracht van de Maan te ontsnappen dan een voorwerp op Aarde nodig zou hebben om de zwaartekracht van de Aarde te verlaten.

Gerelateerde termen:
• Zwaartekracht

Terug naar de woordenlijst
De oerknaltheorie is de basisverklaring voor de evolutionaire stadia van het heelal. In haar eenvoudigste vorm geeft deze theorie ons een idee van het ontstaan van het heelal, van de hete, dichte beginfase tot de expansie ervan in de daaropvolgende 13,8 miljard jaar, tot het heelal dat we vandaag de dag kennen. We zien vandaag de dag bewijs van deze expansie in het Hubble-diagram.

Omdat onze huidige hulpmiddelen astronomen niet in staat stellen om direct terug te kijken naar het begin van het heelal, komt veel van wat we over de oerknaltheorie begrijpen voort uit wiskundige modellen en theorieën. Astronomen kunnen echter wel de chemische elementen bestuderen die zijn geproduceerd tijdens de hete paar minuten na de oerknal (bekend als oerknalnucleosynthese). Ze kunnen ook de nagloed bestuderen die overblijft van de oerknal, een fenomeen dat bekend staat als de kosmische microgolfachtergrondstraling.

Gerelateerde termen:
• Kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB)
• Kosmologie
• Hubble-diagram
• Heelal
• Oerknal nucleosynthese

Terug naar de woordenlijst
Een observatorium (ook wel sterrenwacht genoemd) is een ruimte die uitsluitend is ontworpen en gebouwd om de wetenschappelijke observatie van buitenaardse objecten te vergemakkelijken. Het beschikt over gespecialiseerde instrumenten zoals telescopen, CCD-camera's met speciale filters, computerruimtes en geschikte apparatuur voor de analyse van beelden en andere wetenschappelijke gegevens. Het heeft meestal koepels of koepelvormige daken die zijn ontworpen om de telescopen en andere instrumenten tegen weersinvloeden te beschermen. Deze daken kunnen open en open om observatie van een bepaald deel van de hemel mogelijk te maken. De sterrenwacht kan speciale temperatuurregelingen hebben om de spiegels, lenzen en andere apparatuur in optimale conditie te houden.

Ruimtetelescopen worden vaak aangeduid als ruimteobservatoria (bijv. Chandra X-ray Observatory; Solar and Heliospheric Observatory).