Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst

Het woord wetenschap is afgeleid van het Latijnse scientia, wat kennis betekent. In de moderne context verwijst wetenschap echter naar de disciplines en subdisciplines die kennis ontwikkelen door gebruik te maken van gegevens uit experimenten en observaties. Elke wetenschappelijke discipline kan zijn eigen methoden en benaderingen hebben, maar ze hebben overeenkomsten, waaronder objectiviteit, logica, rationeel denken en het geven van op bewijs gebaseerde verklaringen voor de onderliggende fysische mechanismen van verschijnselen en objecten. Wetenschap is dus niet gebaseerd op geloof of autoriteit; wetenschap corrigeert zichzelf aan de hand van experimenten en observaties. Wetenschap kan ook verwijzen naar de verzameling kennis met betrekking tot een bepaalde discipline.

Gerelateerde termen:
• Wetenschappelijke methode
• Wetenschappelijk model

Terug naar de woordenlijst

Saturnus is de zesde planeet vanaf de zon en de op één na grootste planeet qua omvang en massa. Het is een gasreus met een diameter van 120.000 kilometer (km), 9,4 keer de straal van de aarde. Saturnus heeft de laagste dichtheid van alle planeten in het zonnestelsel en is minder dicht dan water op aarde. De massa is 95 keer zo groot als die van de aarde.

De typische afstand tot de zon is 1,4 miljard km, ongeveer 9,5 astronomische eenheden (afstand tussen de aarde en de zon). Saturnus doet er 29,4 jaar over om een baan om de zon te voltooien. Astronomen hebben meer dan 140 manen of natuurlijke satellieten ontdekt die rond Saturnus draaien. Van deze manen is Titan de grootste en de enige maan in het zonnestelsel met een significante atmosfeer.

Saturnus, genoemd naar de Romeinse god van de landbouw, staat bekend als de parel van het zonnestelsel. Hij is met het blote oog te zien als een matte lichtpunt in de lucht. Hoewel hij meer dan een miljard kilometer van de aarde verwijderd is, zijn de prachtige ringen die hem omringen met een kleine telescoop te zien.

Gerelateerde termen:
• Astronomische eenheid
• Gasreus
• Reuzenplaneet
• Buitenplaneten
• Ring
• Zonnestelsel
• Titan

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als kunstmaan

Een kunstmatige satelliet is een door mensen gemaakt apparaat dat de ruimte in wordt gestuurd om in een baan om de aarde of andere objecten in het zonnestelsel te draaien, waar de zwaartekracht het in een baan houdt. Kunstmatige satellieten kunnen worden gebouwd om verschillende taken uit te voeren, waaronder het maken van luchtfoto's van de aarde die meteorologen helpen bij het voorspellen van het weer, of het maken van foto's van astronomische lichamen en verre sterrenstelsels, wat wetenschappers helpt om het kosmische systeem beter te begrijpen. Kunstmatige satellieten worden ook voornamelijk gebruikt voor wereldwijde communicatie en voor het bepalen van iemands positie, bijvoorbeeld het Global Positioning System (GPS). De eerste kunstmatige satelliet werd in 1957 door de Sovjet-Unie de ruimte in gelanceerd en heette Spoetnik 1.

Gerelateerde termen:
• Manen
• Satelliet

Terug naar de woordenlijst

Waarnemingen van de bewegingen van sterren en gas rond het centrum van de Melkweg leveren indirect bewijs voor het bestaan van een superzwaar zwart gat met een massa van ongeveer 4,5 miljoen keer die van de zon en een diameter van ongeveer 40 miljoen kilometer, op een afstand van ongeveer 27.000 lichtjaar van de aarde. Sagittarius A* (Sagittarius A-ster) is de compacte radiobron die verband houdt met het superzware zwarte gat. Het is waargenomen in een reeks golflengten, met name in radio. De naam Sagittarius komt omdat het zich vanuit de aarde gezien in het sterrenbeeld Boogschutter bevindt; de letter A komt omdat het de helderste en eerste extrasolaire radiobron is die in het sterrenbeeld is ontdekt; het sterretje komt omdat in de natuurkunde atomen in aangeslagen toestanden worden aangeduid met *, en Sagittarius A* een spannende ontdekking was.

In 2022 publiceerde de Event Horizon Telescope Collaboration de allereerste afbeelding van het silhouet (“schaduw”) van het zwarte gat dat verband houdt met Sagittarius A*.

Gerelateerde termen:
• Galactisch centrum
• Radiogolven
• Superzwaar zwart gat
• Sagittarius

Terug naar de woordenlijst

Een rover is een door mensen gemaakte machine die met een ruimtevaartuig naar het oppervlak van een andere planeet of maan wordt gestuurd om die planeet van dichtbij te bestuderen en de verzamelde gegevens via een communicatiemethode naar de aarde terug te sturen. De meeste rovers kunnen vanaf de aarde worden bediend en bewegen zich over het oppervlak van de planeet of maan, hoewel de maanrovers van de Apollo-missie door astronauten op de maan werden bestuurd. Een rover kan veel wetenschappelijke instrumenten vervoeren, zoals kleine boormachines, een instrument voor het verzamelen van monsters, camera's en zelfs een klein laboratorium om lucht- en grondmonsters te analyseren en de resultaten terug te sturen.

Gerelateerde termen:
• Apollo
• Manen
• Planeet
• Planetaire wetenschap
• Ruimtevaartuig

Terug naar de woordenlijst

Een raket is een apparaat dat vaak wordt gebruikt om ruimtevaartuigen vanaf het aardoppervlak de ruimte in te lanceren. Daartoe bestaat een raket uit raketmotoren en brandstoftanks. Raketmotoren worden ook gebruikt om de beweging van ruimtevaartuigen in de ruimte te regelen, de snelheid te wijzigen of koerscorrecties uit te voeren. Het basisprincipe van een raketmotor is het produceren van een stroom van hogesnelheiddeeltjes, meestal door het verbranden van raketbrandstof. Wanneer een dergelijke stroom in een bepaalde richting wordt gericht, wordt de raketmotor in de tegenovergestelde richting versneld – een gevolg van een fundamentele natuurkundige wet die momentumbehoud wordt genoemd. Merk op dat de deeltjesstroom nergens tegenaan hoeft te duwen om dit effect te bereiken: raketten werken perfect, zelfs in het bijna vacuüm van de ruimte.

Gerelateerde termen:
• Ruimtevaartuig

Terug naar de woordenlijst

De vier reuzenplaneten in ons zonnestelsel (Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus) – voor exoplaneten kunnen we dat nog niet zeggen – worden omringd door talloze kleine stukjes ijs of gesteente, variërend in grootte van micrometers tot meters, in de vorm van grote ringen. De meest spectaculaire ringen zijn die rond Saturnus: een ingewikkeld systeem van ringen, gescheiden door openingen. Een deel van die structuur is ontstaan door interactie met de grotere manen van Saturnus, en twee openingen zijn ontstaan door kleine manen die daarbinnen cirkelen. Er zijn verschillende hypothesen over hoe de ringen zijn ontstaan, waarvan de meeste betrekking hebben op een maan die door de zwaartekracht van Saturnus uit elkaar is getrokken of is weggevaagd. Er zijn schattingen dat de ringen van Saturnus over een paar honderd miljoen jaar zullen zijn verdwenen – wat volgens astronomische maatstaven niet erg lang is. Jupiter, Uranus en Neptunus hebben minder uitgesproken ringsystemen.

Gerelateerde termen:
• Reuzenplaneet
• Jupiter
• Neptunus
• Saturnus
• Getijde
• Uranus

Terug naar de woordenlijst
Rechte klimming is een van de twee coördinaten in het equatoriale coördinatensysteem (de andere is declinatie), die astronomen gebruiken om de posities van hemellichamen aan de hemel te bepalen. Vanuit de aarde gezien vormen alle verschillende posities aan de hemel samen een verre bol met de aarde in het midden. De punten aan de hemel direct boven de evenaar van de aarde vormen de hemelevenaar op die bol. Het punt direct boven de geografische noordpool van de aarde is de hemelse noordpool, en dat boven de zuidpool van de aarde is de hemelse zuidpool. Net zoals geografen de geografische lengte- en breedtegraad op het aardoppervlak bepalen, kan men ook de lengte- en breedtegraad op de hemelbol bepalen. Als we de lengtecoördinaat van een hemellichaam zouden kiezen als die van de locatie op aarde direct daaronder, zou de coördinaatwaarde van een ster in de loop van de tijd veranderen naarmate de aarde draait. In plaats daarvan meten equatoriale coördinaten de rechte klimming als een vorm van hemelse lengtegraad ten opzichte van een “meridiaan” in de hemel die niet met de aarde meedraait, maar vaststaat ten opzichte van de vaste sterren.

Die meridiaan, de analogie van de meridiaan van Greenwich op aarde, wordt bepaald door het punt waar deze de hemelevenaar snijdt: precies op het punt waar de schijnbare baan van de zon de hemelevenaar kruist van het zuidelijke naar het noordelijke hemelhalfrond. Deze lengtegraad wordt rechte klimming genoemd. De waarde ervan neemt toe in oostelijke richting. Kijk naar de hemelevenaar en de lengtegraadwaarden zullen in de loop van (ongeveer) 24 uur aan u voorbijgaan. Daarom wordt rechte klimming meestal uitgedrukt als een tijdwaarde, waarbij 24 uur overeenkomt met de volledige 360 graden.

Declinatie, de tweede equatoriale coördinaat, komt overeen met de geografische breedtegraad. Door een lichte wiebeling in de rotatieas van de aarde, bekend als precessie, verandert het equatoriale coördinatensysteem, en daarmee de rechte klimming en declinatie van sterren en andere hemellichamen, in de loop van de tijd, maar slechts heel licht en heel langzaam.

Gerelateerde termen:
• Hemelcoördinaten
• Declinatie
• Breedtegraad
• Lengtegraad
• Meridiaan
• Noordpool
• Zuidpool
• Precessie

Terug naar de woordenlijst

Ook bekend als hoekresolutie

Resolutie of hoekresolutie, is de kleinste hoek tussen twee dicht bij elkaar liggende puntvormige objecten die als afzonderlijk kunnen worden waargenomen. Het kan ook worden gezien als de spreiding van een puntvormig object (zoals een ster), die voornamelijk te wijten is aan de optica van de telescoop. Dit is een zeer belangrijke eigenschap van telescopen, aangezien telescopen met een hogere hoekresolutie ons in staat stellen om sterren die zeer dicht bij elkaar staan visueel van elkaar te scheiden en om fijnere details te zien in uitgebreide objecten zoals nevels en sterrenstelsels. Twee sterren met een hoekafstand die kleiner is dan de resolutie zullen als één object verschijnen. De resolutie van een telescoop kan worden verbeterd door de grootte van de lichtverzamelende spiegel of lens te vergroten. Het hangt ook af van de golflengte en wordt slechter naarmate de golflengte toeneemt.

Gerelateerde termen:
• Telescoop
• Lens
• Spiegel

Terug naar de woordenlijst
Breking is het verschijnsel waarbij een golf – en in het bijzonder licht – van richting verandert wanneer deze van het ene medium naar het andere gaat. De grootte en richting van de verandering hangt af van de ‘brekingsindexen’ van de twee media, die op hun beurt weer afhangen van de snelheid van het licht in elk medium, een relatie die wiskundig is vastgelegd in de wet van Snell.

De manier waarop licht door een stuk glas gaat, kan worden gebruikt om een lens te maken, die parallelle lichtstralen – zoals het licht van een verre ster – die op de lens vallen, bundelt. Dit is het belangrijkste effect dat wordt gebruikt bij de constructie van refractietelescopen.

Breking hangt ook af van de golflengte van het invallende licht, een feit dat kan worden gebruikt in een prisma om licht op basis van golflengte te scheiden in de samenstellende elementaire kleuren – wat belangrijk is voor het documenteren en onderzoeken van spectra.

Gerelateerde termen:
• Regenboog
• Refractietelescoop
• Spectrum
• Lens