Glossarium astronomicum

Greenwich Mean Time Zone (GMT)

De tijdzone waarin het historische Koninklijk Observatorium in Greenwich, Groot-Brittannië, zich bevindt, wordt de Greenwich Mean Time-tijdzone genoemd, of ook wel de West-Europese tijdzone. Historisch gezien was Greenwich Mean Time (GMT) de gemiddelde zonnetijd die werd bepaald in het Koninklijk Observatorium en die werd gebruikt als referentiepunt voor scheepschronometers aan boord van schepen. Navigators bepaalden de tijd van hun lokale middag (het hoogste punt boven de horizon dat de zon op een bepaalde dag bereikt) door observaties met behulp van een sextant of soortgelijk instrument en vergeleken deze met de GMT die door hun chronometer werd aangegeven; aan de hand van het verschil konden ze hun geografische lengtegraad bepalen. In het moderne systeem komt de tijd in de GMT-tijdzone overeen met de Universal Time Coordinated (UTC), geschreven als “UTC + 0h”.

Gerelateerde termen:

• Universele tijd (UT)

Broeikaseffect

Het broeikaseffect is een opwarming van de atmosfeer als gevolg van de uitstoot van bepaalde gassen, zoals water, methaan en kooldioxide. Zichtbaar licht van de zon bereikt het oppervlak van een planeet en wordt opnieuw uitgezonden als infraroodstraling. Broeikasgassen houden deze infraroodstraling vast in de atmosfeer, waardoor de straling niet kan ontsnappen naar de vrije ruimte; hierdoor wordt de planeet warmer dan zonder deze gassen het geval zou zijn. Zonder het broeikaseffect zou de temperatuur op aarde tientallen graden onder 0 °C liggen. De evenwichtstemperatuur die het gevolg is van het broeikaseffect is echter zeer gevoelig voor de concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer. Door de uitstoot van broeikasgassen door de mens sinds het begin van de industriële revolutie in de 19e eeuw is de aarde door het broeikaseffect opgewarmd.

Onder bepaalde omstandigheden kan deze opwarming leiden tot meer broeikasgassen in de atmosfeer, waardoor een ongebreideld broeikaseffect ontstaat. Dit is wat er is gebeurd in de atmosfeer van de planeet Venus.

Gerelateerde termen:

• Opwarming van de aarde
• Infrarood (IR)
• Molecuul
• Venus
• Zichtbaar spectrum

Grote Rode Vlek

De Grote Rode Vlek is een gigantische anticyclonale storm in de atmosfeer van Jupiter, gelegen op 22 graden ten zuiden van de evenaar. Met een lengte van ongeveer 15.000 kilometer (km) en een breedte van bijna 12.000 km is hij momenteel iets groter dan de aarde, hoewel hij in het verleden veel grotere afmetingen heeft bereikt. De windsnelheden binnen de Grote Rode Vlek kunnen meer dan 400 kilometer per uur (km/u) (250 mijl per uur (mph)) bedragen.

De reden voor de rode kleur is momenteel onbekend, hoewel er verschillende concurrerende hypothesen zijn. Een grote rode vlek op Jupiter werd in 1665 ontdekt door de astronoom Giovanni Cassini en werd een halve eeuw lang waargenomen. Er is echter een gat van een eeuw in de waarnemingen, dus het is niet bekend of deze vlek dezelfde is als die welke de afgelopen tweehonderd jaar is waargenomen.

Gerelateerde termen:

• Jupiter

Zwaartekracht

Zwaartekracht is de wederzijdse aantrekkingskracht tussen objecten met massa. In de klassieke mechanica oefent elk object met massa altijd een aantrekkingskracht uit op een ander object met massa. Deze aantrekkingskracht is wat we kennen als zwaartekracht. Einsteins algemene relativiteitstheorie herinterpreteert zwaartekracht als een kromming van de ruimtetijd in plaats van een kracht. De klassieke benadering van zwaartekracht is echter in de meeste scenario's nog steeds accuraat. Hoe zwaarder een object is, hoe sterker zijn zwaartekracht/kromming van de ruimtetijd en dus hoe sterker de aantrekkingskracht op andere objecten.

Gerelateerde termen:

• Massa

Zwaartekrachtlens

Ook bekend als zwaartekrachtlenseffect

Objecten met massa kunnen het pad van licht dat langs hun zwaartekrachtveld passeert, afbuigen. Dit effect, voorspeld door Einsteins algemene relativiteitstheorie, werd voor het eerst waargenomen tijdens de zonsverduistering van 1919, toen de afbuiging van het licht van verschillende sterren in de buurt van de zon werd gemeten.

Zwaartekrachtlensing is het duidelijkst zichtbaar bij zeer massieve objecten, zoals sterrenstelsels of sterrenclusters. Als waarnemers op aarde kijken naar een ver object waarvan het licht op deze manier wordt afgebogen (door ‘de lens’), zal het object vervormd lijken. Deze vervorming houdt altijd een (de)vergroting van het licht in, waardoor we anders zwakke achtergrondobjecten beter kunnen zien. Wanneer de lens voldoende massa heeft die geconcentreerd is in een klein hoekgebied, worden meerdere beelden van hetzelfde achtergrondobject geproduceerd, waarbij het licht van elk beeld op verschillende tijdstippen de waarnemer bereikt.

Het meten van deze zogenaamde ‘tijdvertragingen’ is een van de beste manieren om de waarde van de Hubble-constante op extragalactische schaal te bepalen. Meerdere beelden van een lens stellen ons daarentegen in staat om de massa ervan nauwkeurig te bepalen (met behulp van modellering); dit is een zeer nuttige methode om de massa van sterrenstelsels en, in het bijzonder, sterrenstelselclusters te bepalen.

Gerelateerde termen:

• Donkere materie
• Sterrenstelsel
• Sterrenstelselcluster
• Superzwaar zwart gat
• Hubble-constante

Gravitatieconstante

De gravitatieconstante is een van de belangrijkste constanten in het heelal. Deze werd voor het eerst genoemd door Isaac Newton. De constante maakt deel uit van de wet van Newton inzake de zwaartekracht, die aangeeft dat alle deeltjes met een massa alle andere deeltjes (die ook een massa hebben) aantrekken met een kracht die recht evenredig is met het product van de massa's van de deeltjes en omgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand tussen de objecten. De evenredigheidsconstante is de gravitatieconstante. De waarde van de gravitatieconstante is door middel van experimenten gemeten op 6,67 × 10-11 kubieke meter per kilogram per seconde in het kwadraat (m3 kg-1 s-2).

Gerelateerde termen:

• Zwaartekracht
• Massa

Bolvormige sterrenhoop

Ook bekend als bolhoop

Een bolvormige sterrenhoop is een enorme, bolvormige en dicht opeengepakte groep sterren die door zwaartekracht bij elkaar wordt gehouden en al miljarden jaren stabiel is. In de Melkweg bestaan bolvormige sterrenhopen uitsluitend uit zeer oude sterren (over het algemeen tussen de 11 en 13 miljard jaar oud). Bolvormige sterrenhopen behoren tot de oudste objecten in de Melkweg. Bij de meeste bolvormige sterrenhopen zijn alle sterren ongeveer tegelijkertijd ontstaan, hoewel enkele bolvormige sterrenhopen sporen vertonen van meerdere generaties sterren. De Melkweg telt ongeveer 160 bolvormige sterrenhopen (die zich meestal in de halo bevinden), terwijl reusachtige elliptische sterrenstelsels er vele duizenden kunnen hebben.

Gerelateerde termen:

• Melkweg
• Sterrenhoop
• Open sterrenhoop

Opwarming van de Aarde

Ook bekend als klimaatverandering

Opwarming van de aarde is een opwarming van de atmosfeer van een planeet door broeikasgassen, zoals watermoleculen, kooldioxide, methaan, enz. Dit wordt veroorzaakt door een toename van het broeikaseffect, waarbij meer infraroodstraling door de atmosfeer wordt vastgehouden, waardoor de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt. De bronnen van broeikasgassen kunnen natuurlijk zijn of (op aarde) bovendien worden veroorzaakt door menselijke industriële activiteit. De opwarming van de aarde zal op zeer lange termijn aanzienlijke gevolgen hebben voor de planeet, waaronder veranderingen op korte en middellange termijn in lokale weerpatronen, vernietiging van habitats en stijging van de zeespiegel.

Gerelateerde termen:

• Broeikaseffect

Reuzenster

Beschrijving: Reuzensterren, kortweg reuzen, zijn sterren die ongewoon groot en helder zijn in vergelijking met andere sterren van dezelfde kleur. Sterren beginnen niet als reuzen, maar worden in verschillende stadia van hun evolutie af en toe reuzen.

Voor de meeste sterren die geen reuzen zijn, bestaat er een direct verband tussen hun kleur en hun helderheid (dat wil zeggen de energie die ze in de loop van de tijd uitstralen). Deze sterren worden ‘hoofdreekssterren’ genoemd en hun energie-uitstraling wordt aangedreven door de kernfusie van waterstof tot helium in hun kern. Wanneer de waterstofvoorraad in de kern uitgeput is, gaat de waterstoffusie door in een schil rond de kern en zet de ster uit, waardoor hij veel helderder en roder wordt. Uiteindelijk kan de temperatuur in het centrum zo hoog worden dat kernfusie van elementen die zwaarder zijn dan waterstof mogelijk wordt, wat een extra energiebron voor de ster oplevert. Tijdens deze omzetting zwellen dergelijke sterren op tot een veel grotere omvang, koelen ze af en worden ze roder, en worden ze over het algemeen veel helderder – ze worden wat bekend staat als rode reuzensterren, kortweg rode reuzen. De zon zal bijvoorbeeld honderden keren groter en helderder zijn, maar ook veel koeler wanneer ze uitzet en een rode reuzenster wordt. Bij sterren met een andere massa zien we in aanvullende, vaak kortstondige evolutiefasen dat deze sterren blauwe reuzen worden, of zelfs nog helderdere rode of blauwe superreuzen.

Reuzen worden ingedeeld in helderheidsklasse III, helderder dan subreuzen (klasse IV) maar minder helder dan heldere reuzen (klasse II) en superreuzen (klasse I).

Over het algemeen zijn reuzensterren zeldzaam. Dit komt door de relatief korte duur van de reuzenfase (voor een ster als de zon een paar honderd miljoen jaar tegenover tien miljard jaar in de hoofdreeks). Maar gezien hun hoge lichtkracht zijn ze aanzienlijk oververtegenwoordigd onder de sterren die met het blote oog aan de nachtelijke hemel zichtbaar zijn.

Voorbeelden van rode reuzen zijn Arcturus, in het sterrenbeeld Boötes, en Mira, in Cetus.

Gerelateerde termen:

• Kernfusie
• Rode reus
• Ster

Reuzenplaneet Beschrijving: Een reuzenplaneet is een groot hemellichaam dat voornamelijk bestaat uit waterstof, helium of complexere moleculen zoals water, methaan of ammoniak. Terwijl een terrestrische planeet voornamelijk bestaat uit materiaal met een zeer hoog kookpunt, zoals ijzer of gesteente, wordt aangenomen dat reuzenplaneten een vaste kern hebben die omgeven is door ander materiaal. De massa van een reuzenplaneet is aanzienlijk groter dan die van de aarde, waardoor de zwaartekracht sterk genoeg is om de uitgebreide gasatmosfeer, bestaande uit lichte elementen zoals waterstof en helium, vast te houden.

Reuzenplaneten vallen uiteen in twee categorieën: gasreuzen, die voornamelijk bestaan uit waterstof en helium, en ijsreuzen, die voornamelijk bestaan uit water, methaan en ammoniak, omgeven door een atmosfeer van waterstof en helium. In beide gevallen kunnen de namen verwarrend zijn, aangezien het meeste materiaal in gasreuzen niet in gasvormige toestand is en ijsreuzen geen vast ijs bevatten, maar materiaal dat in het koude buitenste zonnestelsel bevroren was voordat het op de planeet werd aangetrokken.

De vier grootste planeten in het zonnestelsel (Jupiter, Saturnus, Neptunus en Uranus) zijn allemaal reuzenplaneten.

Gerelateerde termen:

• Gasreus
• IJsreus
• Jupiter
• Neptunus
• Planeet
• Saturnus
• Uranus
• Accretie