Glossarium astronomicum

Steelpan

De Steelpan is een bekend sterrenpatroon (of asterisme, om de technische term te gebruiken) dat deel uitmaakt van het sterrenbeeld Grote Beer aan de noordelijke hemel.

Het bestaat uit acht sterren: Alkaid, Mizar/Alcor, Alioth, Megrez, Phecda, Merak en Dubhe (Mizar/Alcor is een dubbelster). De twee buitenste sterren in de kom van de Grote Beer kunnen worden gebruikt om de Poolster (Polaris) te vinden.

Het feit dat de acht sterren qua helderheid vergelijkbaar zijn, maakt de Grote Beer bijzonder opvallend (hoewel Megrez en Alcor iets zwakker zijn dan de andere) en hij is in veel culturen onder verschillende namen bekend geweest.

De vijf middelste sterren maken deel uit van een groep sterren die samen door de ruimte bewegen (de Ursa Majoris Moving Group). Dubhe is roodachtig; de andere zeven sterren zijn wit.

Gerelateerde termen:

• Sterrenbeeld
• Asterisme

Oerknaltheorie

De oerknaltheorie is de basisverklaring voor de evolutionaire stadia van het heelal. In haar eenvoudigste vorm geeft deze theorie ons een idee van het ontstaan van het heelal, van de hete, dichte beginfase tot de expansie ervan in de daaropvolgende 13,8 miljard jaar, tot het heelal dat we vandaag de dag kennen. We zien vandaag de dag bewijs van deze expansie in het Hubble-diagram.

Omdat onze huidige hulpmiddelen astronomen niet in staat stellen om direct terug te kijken naar het begin van het heelal, komt veel van wat we over de oerknaltheorie begrijpen voort uit wiskundige modellen en theorieën. Astronomen kunnen echter wel de chemische elementen bestuderen die zijn geproduceerd tijdens de hete paar minuten na de oerknal (bekend als oerknalnucleosynthese). Ze kunnen ook de nagloed bestuderen die overblijft van de oerknal, een fenomeen dat bekend staat als de kosmische microgolfachtergrondstraling.

Gerelateerde termen:

• Kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB)
• Kosmologie
• Hubble-diagram
• Heelal
• Oerknal nucleosynthese

B-type ster

Ook bekend als B-ster of B-ster

Een ster met spectraaltype "B". Astronomen identificeren B-type sterren door de aanwezigheid van neutrale heliumlijnen samen met waterstoflijnen in hun spectra. Ze hebben typische (effectieve) temperaturen tussen ongeveer 10.000 Kelvin (K) en 30.000 K. Vergeleken met andere sterren lijken ze blauwachtig wit voor het menselijk oog, tenzij interstellaire of atmosferische roodkleuring van belang is. Voorbeelden van B-type sterren zijn Regulus in Leeuw, Rigel in Orion en Spica in Maagd.

Verwante termen:

• Spectraaltype
• Ster
• Roodkleuring
• Orion
• Spectraallijn

Azimut

Beschrijving: In een horizontaal coördinatensysteem verwijst azimut naar de richting (hoek langs de horizon) waarin het object zich bevindt. Het wordt gemeten in graden, beginnend vanuit het noorden en richting het oosten. Azimutwaarden bestrijken een volledige cirkel van 0 tot 360 graden. Met andere woorden, als u een denkbeeldige boog tekent op de hemelbol van het object naar de horizon, loodrecht op de horizon, geeft de azimut de locatie aan van het punt waar deze boog de horizon raakt. Een object direct in het noorden heeft een azimut van 0 graden, een object direct in het oosten een azimut van 90 graden, enzovoort. In oudere leerboeken, die in meerdere landen werden gebruikt, was het gebruikelijk om de azimut te meten vanaf het zuiden naar het westen. De azimutwaarden in die leerboeken zouden dus 180 graden verschoven zijn.

Gerelateerde termen:

• Altitude
• Horizon

As

Een as is een denkbeeldige lijn die gebruikt kan worden om een coördinatensysteem te definiëren. Een rotatie-as is een denkbeeldige lijn waar iets omheen draait. Dit kan de rotatie-as zijn van een systeem zoals een sterrenstelsel, of van een vast lichaam zoals een asteroïde.

Verwante termen:

• Aardas
• Rotatie
• Precessie

Equinox

De equinox is het moment waarop de zon, tijdens haar jaarlijkse reis door de ecliptica, de hemelequator passeert. Het woord is afgeleid van het Latijnse aequinoctium met aequus (gelijk) en nox (genitivus noctis) (nacht).

Op de dag van een equinox duren dag en nacht ongeveer even lang over de hele planeet, en niet alleen in de buurt van de evenaar. Voor een waarnemer op aarde komt de zon precies op vanuit het oostelijk hoofdpunt en beweegt hij die dag schijnbaar langs de hemelequator, om vervolgens precies in het westen onder te gaan. Er zijn twee equinoxen per jaar, één rond 20 maart en één rond 23 september.

Wanneer de equinox in maart valt, geeft deze de schijnbare doorgang van de zon naar het noordelijk halfrond aan; bij de septemberequinox is de schijnbare doorgang van de zon naar het zuiden.

Gerelateerde termen:

• Ecliptica
• Seizoenen
• Zonnewende

Aurora

Ook bekend als Aurorae

Een aurora is een vertoning van diffuus licht van variabele kleur in de atmosfeer van de aarde, voornamelijk in de poolgebieden. In het noorden staat het bekend als het noorderlicht of aurora borealis, in het zuiden als zuiderlicht of aurora australis. De aurorae variëren in kleur van blauw en paars tot groenachtig wit tot rood, komen voornamelijk voor op hoogtes van ongeveer 100 kilometer en vormen zich rond twee onregelmatige aurora-ovalen met de magnetische polen van de aarde als middelpunt. Ze ontstaan wanneer geladen deeltjes van de zonnewind of coronale massa-ejecties (CME's) gevangen raken in de magnetosfeer van de aarde, geconcentreerd worden door magnetische velden in de bovenste atmosfeer, en langs de magnetische veldlijnen van de aarde naar de polen spiraliseren. Hun interacties met atmosferische atomen en moleculen produceren de aurora-emissies. Dit effect wordt versterkt tijdens periodes van hoge zonneactiviteit. Aurora is ook waargenomen op andere planeten in het zonnestelsel, met name op Jupiter en Saturnus.

Gerelateerde termen:

• Magnetische polen
• Zonnecyclus
• Zonnewind
• Ruimteweer
• Magnetisch veld

Atoomstructuur

De atoomstructuur is de interne organisatie van de deeltjes in een atoom. Het geeft aan hoeveel neutronen en protonen er in de kern van een atoom zitten en beschrijft hoe elk van deze deeltjes uit quarks is opgebouwd. Het laat ook zien dat de elektronen permanent rond deze kern bewegen, op verschillende niveaus afhankelijk van hun energie. Atomen zijn elektrisch neutraal omdat ze hetzelfde aantal elektronen en protonen hebben. Een atoom kan geladen raken door een elektron af te geven of te absorberen, in welk geval het een ion wordt.

Gerelateerde termen:

• Atoom
• Energieniveau
• Ionisatie
• Elektron

Atoom

Atomen zijn de kleinste bouwstenen van de materie waaruit een chemisch element bestaat. Heliumgas bestaat bijvoorbeeld uit een verzameling van vele heliumatomen, waarbij elk heliumatoom niet van elkaar te onderscheiden is; koolstof, bijvoorbeeld in de vorm van diamant, is een verzameling koolstofatomen.

Het woord "atoom" gaat terug tot Democritus, een oude Griekse filosoof, die stelde dat atomen de ondeelbare fundamentele componenten van alle materie zijn. Daarentegen bestaan atomen volgens de moderne definitie uit elektronen, protonen en neutronen. Protonen en neutronen vormen de atoomkern. Alle atomen van een bepaald chemisch element hebben hetzelfde aantal protonen, een uniek kenmerk voor dat element. De atoomkern is omgeven door elektronen. Zoals de term vaak wordt gebruikt, zijn atomen elektrisch neutraal, met evenveel protonen (elk met één positieve elektrische lading) als elektronen (elk met één negatieve lading). Wanneer elektronen worden verwijderd uit of toegevoegd aan deze neutrale configuratie, wordt een atoom een ion.

De elektronenschil bepaalt de chemische eigenschappen van een atoom. De verschillen en overeenkomsten tussen de verschillende soorten atomen worden georganiseerd en geclassificeerd in het periodiek systeem der chemische elementen. De elektronenschil bepaalt ook hoe een atoom reageert op straling. De resulterende kenmerken in het spectrum van licht dat wordt ontvangen van astronomische objecten stellen astronomen in staat de verschillende soorten atomen in de ruimte te identificeren.

Gerelateerde termen: • Atoomstructuur
• Ionisatie
• Elektron
• Spectraallijn
• Absorptielijn
• Emissielijn

Atmosferische uitdoving

Atmosferische uitdoving is de verstrooiing of absorptie van het licht van hemellichamen die door de atmosfeer van de aarde reizen. Atmosferische gassen laten zichtbaar licht door en zijn transparant voor radio- en infraroodlicht, waardoor dit soort telescopen op de grond veel worden gebruikt. Om dit fenomeen te voorkomen en licht van andere golflengten te kunnen observeren, bevinden sommige telescopen zich buiten de atmosfeer.

Gerelateerde termen: • Atmosfeer • Uitdoving • Infrarood astronomie • Optische astronomie • Radioastronomie • Interstellaire uitdoving