Glossarium astronomicum

Een jaar is de tijd die de aarde nodig heeft om één keer rond de zon te draaien, maar er zijn verschillende definities voor wat ‘één keer rond’ betekent. De tijd die de zon nodig heeft om van het ene jaar op het andere op precies dezelfde plaats aan de hemel te verschijnen, is één tropisch jaar, ook wel het zonnejaar genoemd, dat ongeveer 365,24 dagen duurt. De tijd die de aarde nodig heeft om één baan te voltooien, met de verre sterren als referentie, is één siderisch jaar.

Het verschil tussen beide, dat ongeveer 20 minuten bedraagt (waarbij het siderisch jaar iets langer is), is te wijten aan de precessie van de rotatieas van de aarde – het feit dat de rotatieas van de aarde heel langzaam van richting verandert in de ruimte. Er is ook het anomalistische jaar: op zijn elliptische baan is de aarde soms dichter bij en soms verder van de zon verwijderd. Het anomalistische jaar is de tijd tussen twee opeenvolgende dichtste naderingen (“periheliumpassages”) van de zon.

Voor andere planeten, binnen of buiten het zonnestelsel, wordt hun “jaar” op analoge wijze gedefinieerd, met betrekking tot de banen van deze planeten rond de zon of rond een andere centrale ster.

Gerelateerde termen:
• Baan
• Tijd
• Aardas
• Precessie

Een tijdzone is een regio waar een uniforme standaardtijd wordt gebruikt. Onze tijdmetingen zijn gekoppeld aan de rotatie van de aarde. Met name het moment van de middag is gekoppeld aan de hoogste positie van de zon aan de hemel. De lokale middag hangt sterk af van de lengtegraad: een waarnemer die zich ten oosten van een andere waarnemer bevindt, zal de zon eerder zien opkomen en eerder middag bereiken. Alle locaties op dezelfde lengtegraad hebben hetzelfde moment van lokale middag, dus in principe zouden we een gemeenschappelijke tijdsmeting voor al die locaties kunnen definiëren. In de praktijk wordt een gemeenschappelijke tijd gedefinieerd voor een segment van de lengtegraad of voor een land of een regio van een land. Voor de meeste locaties ligt de lokale middag dicht bij, maar iets voor of na de officiële middag van de tijdzone. In dit schema komen verschillen in officiële tijd bijna altijd neer op een geheel aantal uren (hoewel sommige gedefinieerde tijdzones afwijken van dit schema, bijvoorbeeld met een half uur).

Gerelateerde termen:
• Lengtegraad
• Zonneweg (dagboog)
• Tijd

We hebben allemaal een basisidee van wat tijd is: een opeenvolging van gebeurtenissen, de ene na de andere, van het verleden via het heden naar de toekomst. Toch is tijd niet iets dat je kunt zien, horen, ruiken, aanraken of proeven. Het kan echter wel worden gemeten, en dat is het aspect van tijd dat van belang is in de astronomie en de natuurkunde.

We meten tijd door de duur van wat er gebeurt te vergelijken met de duur die wordt gemeten op een klok of, voor langere periodes, op een kalender. Traditioneel zijn dit soort tijdmetingen gebaseerd op de rotatie van de aarde. De tijd die de aarde nodig heeft om een volledige rotatie te voltooien (zoals bepaald door de positie van de zon) bepaalt de lengte van een dag. De gebruikelijke onderverdelingen – een dag verdeeld in 24 uur, elk uur verdeeld in 60 minuten, elke minuut in 60 seconden – bieden aanvullende tijdseenheden.

Sinds 1967 is de definitie van tijd echter gebaseerd op de duur van een seconde, gemeten door een cesium-133 atoomklok (“SI-seconde”). Op basis hiervan zijn verschillende tijdsystemen gedefinieerd, met name de Universal Time (UTC), die wereldwijd wordt gebruikt voor officiële tijdmeting, en de zogenaamde Juliaanse datum en variaties daarop, een continue telling van dagen die in de astronomie wordt gebruikt.

Einsteins speciale relativiteitstheorie en zijn algemene relativiteitstheorie hebben aangetoond dat de tijd die op een klok verstrijkt, zowel afhankelijk is van de beweging als van de invloed van de zwaartekracht op die klok. Met deze relativistische effecten moet rekening worden gehouden bij zeer nauwkeurige tijdmetingen, zoals die waarbij gebruik wordt gemaakt van de satellieten van het Global Positioning System (GPS).

Gerelateerde termen:
• Siderische dag