Glossarium astronomicum

Schijf

Een schijf is een afgeplat systeem van materie dat in cirkelvormige coplanaire beweging is om een gemeenschappelijk middelpunt. De materie in een schijf kan uit veel verschillende dingen bestaan, zoals gas, stof of zelfs sterren. Voorbeelden zijn accretieschijven rond protosterren, protoplanetaire schijven rond jonge stellaire objecten, accretieschijven rond actieve galactische kernen en galactische schijven.

Gerelateerde termen: • Actieve galactische kern • Galactische schijf • Planeetvorming • Protoster • Accretieschijf

Dichtheid

Dichtheid is een fysisch kenmerk van een stof of object dat de verhouding tussen volume en massa uitdrukt. Hoe hoger de dichtheid, hoe groter de massa per volume-eenheid. De gemiddelde dichtheid van een object is de totale massa gedeeld door het totale volume. De SI-eenheid is kilogram per kubieke meter (kg/m³).

De dichtheid in het gebied van de Melkweg rond de zon kan variëren van ongeveer 10-20 kg/m³ voor interstellair gas tot meer dan 1017 kg/m³ voor het binnenste van neutronensterren.

De dagelijkse dichtheid op aarde ligt tussen deze uitersten, met ijzer op ongeveer 7800 kg/m³, water op ongeveer 1000 kg/m³ en de lucht die ons op zeeniveau omringt op iets meer dan 1 kg/m³.

Het heelal omvat niet alleen de sterren, planeten en het gas in sterrenstelsels, maar ook de relatief lege ruimte tussen sterrenstelsels en tussen clusters van sterrenstelsels. Dit leidt tot een gemiddelde dichtheid van materie in het heelal van ongeveer 10-27 kg/m³.

Gerelateerde termen:
• Massa
• Neutronenster
• Interstellair medium

Graad

In de wiskunde is een graad (symbool °) een hoekmaat. Eén graad is 1/360e van een volledige cirkel. Het kan worden uitgedrukt als een decimaal getal of worden verdeeld in boogminuten (symbool ′), waarbij 60′ gelijk is aan 1°, en boogseconden (symbool ″), waarbij 60″ gelijk is aan 1′. Eén boogseconde is 1/3600e van een graad, een extreem kleine hoek.

Graden meten de schijnbare grootte van een object (zie hoekdiameter) en zijn positie aan de hemelbol. Zie ook: declinatie, rechte klimming, hoogte en azimut. Op aarde: breedtegraad en lengtegraad. Ze worden ook gebruikt om de hoekige afstand tussen objecten aan de hemelbol te meten. De breedte van je vuist op armlengte is ongeveer 10°; van de horizon tot het zenit is het 90°. Afhankelijk van de schaal kunnen de resolutie en het gezichtsveld van een telescoop worden uitgedrukt in graden, boogminuten of boogseconden.

Alternatieve betekenis: Een eenheid in de temperatuurmaat, gebruikt met de Fahrenheit- of Celsiusschaal. De Celsiusschaal wordt gedefinieerd door het vriespunt van water op zeeniveau op 0 °C en het kookpunt van water op 100 °C. Een verandering van één graad Celsius is hetzelfde als een verandering van één kelvin, maar ze hebben verschillende nulpunten. Het nulpunt van de Kelvinschaal is het absolute nulpunt, de laagste temperatuur is -273,15 °C. In het oudere Fahrenheitsysteem is een verandering van één graad hetzelfde als een verandering van 5/9e van een graad Celsius of Kelvin.

Gerelateerde termen:

• Absoluut nulpunt
• Hoogte
• Azimut
• Hemelcoördinaten
• Declinatie
• Horizon
• Breedtegraad
• Lengtegraad
• Rechte klimming (RA)
• Zenit

Declinatie

In equatoriale coördinatensystemen is declinatie een van de twee coördinaten die worden gebruikt om de positie van een object aan de hemel aan te geven. Declinatie is specifiek de hoekige afstand van het object tot de hemelequator, gewoonlijk gemeten in graden: positief voor objecten op het noordelijk halfrond, met een minteken voor objecten op het zuidelijk halfrond. Op deze manier is declinatie analoog aan de geografische breedtegraad op het aardoppervlak. De hemelequator komt ruwweg overeen met de projectie van de aardequator op de hemelbol, maar moderne coördinatensystemen zoals het International Celestial Reference System (ICRS) definiëren de hemelequator zonder referentie naar de aarde, waarbij de posities van zeer verre hemellichamen aan de hemel als referentie worden gebruikt.

Gerelateerde termen:

• Hemelcoördinaten
• Hemelevenaar
• Evenaar
• Breedtegraad
• Rechte Klimming (RA)

Donkere nevel

Een donkere nevel is een koele gas- en stofwolk in de ruimte die een groot deel van het licht van sterren en heldere nevels erachter blokkeert en daardoor donker lijkt. Het is het stof dat het licht van achteren blokkeert, ook al vormt stof slechts 1% van de materie in de nevel. Donkere nevels blokkeren zichtbaar en ultraviolet licht, maar het is mogelijk om erdoorheen te kijken door in infraroodlicht te kijken. Het bekendste voorbeeld is de Paardenkopnevel in het sterrenbeeld Orion.

Gerelateerde termen:

• Stof
• Infrarood (IR)
• Nevel
• Ultraviolet
• Zichtbaar spectrum
• Orion

Donkere Materie

Donkere materie is een veronderstelde vorm van materie die massa heeft, maar volledig transparant is en geen licht uitzendt. Het is geopperd als een gezamenlijke verklaring voor diverse verschijnselen die verband houden met gravitationele interacties. Vroegere bewijzen voor het bestaan van donkere materie kwamen van sterrenstelsels in clusters van sterrenstelsels, waarvan werd vastgesteld dat ze met relatief hoge snelheden bewogen. Het postuleren van extra massa diende om te verklaren waarom de betreffende sterrenstelsels, ondanks hun snelheden, gravitationeel gebonden waren aan hun cluster in plaats van te ontsnappen. Metingen door Vera Rubin en anderen van de snelheden waarmee sterren en gas in schijfvormige sterrenstelsels draaien, leidden tot een bredere acceptatie van het concept van donkere materie: daar vereisen de gebruikelijke wetten van de zwaartekracht een aanzienlijke massa naast de zichtbare materie om de waargenomen hoge rotatiesnelheden te verklaren. Meer recent hebben waarnemingen met gravitationele lenswerking aanzienlijke niet-lichtgevende massa in clusters van sterrenstelsels aangetoond.

In de kosmologie wijst de expansiegeschiedenis van het heelal erop dat er meer materie in het heelal aanwezig is dan in de vorm van lichtgevende materie wordt verklaard. De gangbare verklaring voor de groei van de structuur in het vroege heelal berust ook op de aanwezigheid van donkere materie. Om deze redenen worden de standaard kosmologische modellen "Lambda CDM-modellen" genoemd, waarbij CDM staat voor koude (langzaam bewegende) donkere materie.

De aard van donkere materie is een onderwerp van intensief onderzoek en debat, zowel in de kosmologie als in de deeltjesfysica. Bewijs voor donkere materie blijft indirect en berust op waarnemingen van de effecten van de massa van donkere materie op lichtgevende materie of licht. Er bestaan verschillende voorstellen voor soorten nog niet gedetecteerde elementaire deeltjes waaruit donkere materie zou kunnen bestaan, maar de experimenten die zijn opgezet om direct bewijs voor dergelijke kandidaatdeeltjes te vinden, zijn tot nu toe niet succesvol gebleken. Er zijn ook alternatieve verklaringen voorgesteld die beweren de relevante waarnemingen te verklaren zonder de betrokkenheid van nieuwe deeltjessoorten.

Gerelateerde termen: • Kosmologie
• Donkere energie
• Sterrenstelsel
• Sterrenstelselcluster
• Zwaartekrachtlens

Donkere Energie

Donkere energie is een veronderstelde oorzaak van de versnelde uitdijing van het heelal, die zich de afgelopen zes miljard jaar op de grootste schaal heeft voorgedaan. Donkere energie wordt vaak beschreven als een "kracht" die tegengesteld is aan de zwaartekracht. De effecten van donkere energie worden afgeleid uit indirecte observaties en metingen van Type Ia supernovae, de kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB), clusters van sterrenstelsels, gravitatielenzen en baryon-akoestische oscillaties, die lijken aan te geven dat donkere energie iets meer dan 70% van de samenstelling van het heelal uitmaakt. Desondanks is er veel onderzoek en discussie over de aard van donkere energie, of er verschillende soorten donkere energie bestaan, of donkere energie in de loop van de kosmische tijd verandert, en alternatieven voor donkere energie.

Gerelateerde termen:

• Kosmische microgolfachtergrondstraling (CMB)
• Donkere materie • Cluster van sterrenstelsels
• Zwaartekrachtlens
• Supernova
• Standaardkaars

Krater

Een krater is een cirkelvormige holte in het oppervlak van een vaste planeet, maan of ander klein object in de ruimte. Sommige kraters zijn vulkanisch, vooral op aarde en Venus, maar de meeste zijn inslagkraters, veroorzaakt door de inslag van een grote ruimterots of komeetkern. Er zijn tientallen inslagkraters op het oppervlak van de aarde en duizenden op de maan. De maria, de grote, donkere, cirkelvormige structuren op de maan, zijn gigantische inslagkraters die miljarden jaren geleden zijn gevormd en vervolgens zijn gevuld met lava, dat inmiddels is gestold.

Gerelateerde termen:

• Inslagkraters
• Maan

Kosmos

De term kosmos vat de grootsheid van alles samen en heeft diepe filosofische wortels. Hoewel de term kosmos synoniem wordt gebruikt met universum, zijn er subtiele verschillen. Kosmos komt van het Griekse woord kosmos, wat ruwweg harmonie of orde betekent, en is een allesomvattende term voor de geordende ordening van een systeem waarvan het universum deel uitmaakt. Men zou echter kunnen stellen dat het universum zelf een geordend systeem is en daarom de kosmos kan worden genoemd. Omdat geordende systemen tot op zekere hoogte kunnen worden beschreven door natuurkundige wetten, kan het woord 'kosmos' worden uitgebreid om het idee te omvatten van een wereld die kan worden verklaard door natuurkundige wetten.

Gerelateerde termen:

• Kosmologie
• Universum

Kosmologie Beschrijving: Kosmologie is afgeleid van de Griekse woorden kosmos (harmonie of orde) en logos (gedachte of rede). Kosmologie als discipline heeft haar wortels in filosofie en religie; verschillende culturen over de hele wereld hebben hun eigen kosmologieën die gericht zijn op het interpreteren en begrijpen van het universum. In de loop der jaren heeft kosmologie zich ontwikkeld tot een nauwkeurige observatiewetenschap. Dit is mogelijk gemaakt door de ontwikkeling van geavanceerde observatoria op aarde en in de ruimte, samen met baanbrekend theoretisch werk en computersimulaties. Kosmologie als wetenschappelijk streven is gericht op het begrijpen van de evolutionaire geschiedenis, vorming, structuur en toekomstige evolutie van het universum als geheel op de grootste schaal, door de fundamentele fysische mechanismen die in het universum werkzaam zijn, te begrijpen.

Gerelateerde termen:

• Versnellend heelal
• Astronomie
• Astrofysica
• Oerknaltheorie
• Cepheide-variabele
• Cluster van sterrenstelsels
• Kosmologisch principe
• Kosmos
• Donkere energie
• Donkere materie
• Waarneembaar heelal
• Algemene relativiteitstheorie
• Heelal