Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst

Een variabele ster is een ster die voor waarnemers in de loop van de tijd duidelijke veranderingen in helderheid vertoont. De helderheid van alle sterren verandert in de loop van miljoenen of miljarden jaren als gevolg van stellaire evolutie. De term variabele ster wordt doorgaans gereserveerd voor sterren waarvan de helderheid varieert op tijdschalen die veel korter zijn dan hun evolutionaire tijdschalen.

Er zijn verschillende mogelijke fysische mechanismen die tot variabiliteit kunnen leiden. Sommige sterren, zoals Cepheïde-variabelen of RR Lyrae-sterren, zijn onstabiel en pulseren, waardoor hun grootte en helderheid veranderen.

Andere sterren kunnen helder materiaal uitstoten dat de totale waargenomen helderheid verhoogt (“eruptieve variabelen”). Sterren die cataclysmische variabelen of nova's worden genoemd, vertonen een plotselinge toename in helderheid, gevolgd door een terugkeer naar hun vorige niveau. In dergelijke systemen gaat het om een paar sterren, waarbij materie van de ene ster naar de andere stroomt en ontbrandt in een kernfusiereactie zodra een bepaalde drempel wordt bereikt. De ene of de andere begeleider ondergaat de cataclysmische explosie en wordt helderder.

Andere sterren lijken variabel omdat ze roteren, waardoor ze ons afwisselend een helderdere en een minder heldere kant laten zien, of omdat er in werkelijkheid twee sterren om elkaar heen draaien, waarbij de ene ster periodiek achter zijn metgezel verduisterd wordt. Deze laatste klasse van dubbelsterren staat bekend als eclipsende dubbelsterren.

Gerelateerde termen:

• Cepheïde-variabele
• Nova
• Kernfusie
• Sterevolutie
• Zonnevlek
• Supernova
• Witte dwerg
• Accretie

Terug naar de woordenlijst

Een variabele ster is een ster die voor waarnemers in de loop van de tijd duidelijke veranderingen in helderheid vertoont. De helderheid van alle sterren verandert in de loop van miljoenen of miljarden jaren als gevolg van stellaire evolutie. De term variabele ster wordt doorgaans gereserveerd voor sterren waarvan de helderheid varieert op tijdschalen die veel korter zijn dan hun evolutionaire tijdschalen.

Er zijn verschillende mogelijke fysische mechanismen die tot variabiliteit kunnen leiden. Sommige sterren, zoals Cepheïde-variabelen of RR Lyrae-sterren, zijn onstabiel en pulseren, waardoor hun grootte en helderheid veranderen.

Andere sterren kunnen helder materiaal uitstoten dat de totale waargenomen helderheid verhoogt (“eruptieve variabelen”). Sterren die cataclysmische variabelen of nova's worden genoemd, vertonen een plotselinge toename in helderheid, gevolgd door een terugkeer naar hun vorige niveau. In dergelijke systemen gaat het om een paar sterren, waarbij materie van de ene ster naar de andere stroomt en ontbrandt in een kernfusiereactie zodra een bepaalde drempel wordt bereikt. De ene of de andere begeleider ondergaat de cataclysmische explosie en wordt helderder.

Andere sterren lijken variabel omdat ze roteren, waardoor ze ons afwisselend een helderdere en een minder heldere kant laten zien, of omdat er in werkelijkheid twee sterren om elkaar heen draaien, waarbij de ene ster periodiek achter zijn metgezel verduisterd wordt. Deze laatste klasse van dubbelsterren staat bekend als eclipsende dubbelsterren.

Gerelateerde termen:
• Cepheïde-variabele
• Nova
• Kernfusie
• Sterevolutie
• Zonnevlek
• Supernova
• Witte dwerg
• Accretie

Terug naar de woordenlijst
Een standaardkaars is een astronomisch object waarvan de lichtkracht (energie die per tijdseenheid wordt uitgestraald) bekend is en dat kan worden gebruikt om de afstand van het object tot de aarde te schatten.

Voor de meeste hemellichamen hebben astronomen geen informatie over hun afstand tot de aarde. Onder die omstandigheden kan het moeilijk zijn om te bepalen of men naar een ver, maar zeer helder object kijkt, of naar een dichterbij gelegen en minder helder object – de schijnbare helderheid, gemeten vanaf de aarde, kan in beide gevallen hetzelfde zijn. Standaardkaarsen hebben een lichtkracht die kan worden geschat zonder dat hun afstand bekend is. De afstand van de standaardkaars kan vervolgens worden berekend door die lichtkracht te vergelijken met de schijnbare helderheid van het object aan de nachtelijke hemel.

Belangrijke voorbeelden zijn Cepheïde-variabelen (pulserende sterren waarbij er een verband bestaat tussen de pulsatieperiode en de lichtkracht) en Type Ia-supernova's (heldere stellaire explosies waarbij er een verband bestaat tussen de maximale lichtkracht en de tijdschaal waarop de helderheid direct daarna afneemt).

Gerelateerde termen:
• Absolute magnitude
• Schijnbare magnitude
• Cepheïde-variabele
• Lichtkracht
• Supernova
• Afstandsladder

Terug naar de woordenlijst

Een van de belangrijkste fundamenten voor het begrijpen van het heelal is het bepalen van afstanden tot verschillende objecten en verschijnselen. Door afstanden te begrijpen kunnen wetenschappers niet alleen het waarneembare heelal in kaart brengen, maar ook de fysische eigenschappen van verschillende objecten en verschijnselen begrijpen. De afstandsladder, vaak de kosmische afstandsladder genoemd, is een raamwerk dat een overzicht biedt van de verschillende technieken die worden gebruikt om afstanden op verschillende schalen te meten. Net als de sporten van een ladder wordt elke sport (meettechniek) van de afstandsladder gekalibreerd op basis van de vorige sport. De ladder begint met meettechnieken die kunnen worden gebruikt voor objecten die dichterbij zijn (bijv. parallax), en elke volgende sport stelt wetenschappers in staat om verder weg gelegen objecten te meten (bijv. Type Ia supernova's, roodverschuiving).

Gerelateerde termen:
• Jaarlijkse parallax
• Cepheïde-variabele
• Kosmologie
• Parallax
• Roodverschuiving
• Standaardkaars
• Variabele ster

Terug naar de woordenlijst

Cepheïden zijn pulserende veranderlijke sterren waarvan de variabiliteit wordt veroorzaakt door periodieke oscillaties van de buitenste lagen van de ster. Ze zijn vernoemd naar de prototypester, Delta Cephei. Een belangrijk kenmerk van Cepheïden is dat hun periode nauw verband houdt met hun lichtkracht. Dit is de beroemde relatie tussen periode en lichtkracht, die in 1908 door Henrietta Leavitt werd onthuld. Met behulp van deze relatie kan de absolute helderheid van een Cepheïde worden berekend op basis van de pulsatieperiode.

Het verschil tussen de gemakkelijk waarneembare schijnbare helderheid en de absolute helderheid, afgeleid uit deze relatie, is een indicatie van de afstand tot zowel de gegeven Cepheïde als het externe sterrenstelsel waarin deze veranderlijke ster zich bevindt. Cepheïden zijn dus primaire afstandsindicatoren bij het bepalen van de kosmische afstandsschaal.

Gerelateerde termen:
• Afstandsladder
• Standaardkaars
• Veranderlijke ster