Glossarium astronomicum

Terug naar de woordenlijst

Wanneer een kosmische gaswolk instort om een ster te vormen, wordt die ontluikende ster omringd door een wervelende schijf van gas en stof. Dit is een protoplanetaire schijf, waar planeten worden gevormd: met ijs bedekte stofdeeltjes zullen aan elkaar kleven en iets grotere klonten vormen, die zullen blijven groeien. Er zijn nog open vragen over hoe de volgende fasen verlopen: wat is bijvoorbeeld de rol van turbulente gasbewegingen bij het dichter bij elkaar brengen van die klonten? Uiteindelijk worden zogenaamde planetesimalen gevormd met een omvang van meer dan een kilometer. Sommige daarvan worden door hun eigen zwaartekracht samengehouden en vormen grotere planeten, andere blijven achter als de eerste asteroïden. Sommige protoplaneten slagen erin grote hoeveelheden gas naar zich toe te trekken en worden gasreuzen. Andere protoplaneten in koude gebieden ver van de centrale ster zullen samen met gas grote hoeveelheden bevroren materiaal aantrekken en ijzige reuzen worden. Andere, met minder gas, worden terrestrische planeten.

Gerelateerde termen:
• Schijf
• Stof
• Gasreus
• IJsreus
• Planeet
• Protoster
• Terrestrische planeet

Terug naar de woordenlijst

Wanneer een kosmische gaswolk instort om een ster te vormen, wordt die ontluikende ster omringd door een wervelende schijf van gas en stof. Dit is een protoplanetaire schijf, waar planeten worden gevormd: met ijs bedekte stofdeeltjes zullen aan elkaar kleven en iets grotere klonten vormen, die zullen blijven groeien. Er zijn nog open vragen over hoe de volgende fasen verlopen: wat is bijvoorbeeld de rol van turbulente gasbewegingen bij het dichter bij elkaar brengen van die klonten? Uiteindelijk worden zogenaamde planetesimalen gevormd met een omvang van meer dan een kilometer. Sommige daarvan worden door hun eigen zwaartekracht samengehouden en vormen grotere planeten, andere blijven achter als de eerste asteroïden. Sommige protoplaneten slagen erin grote hoeveelheden gas naar zich toe te trekken en worden gasreuzen. Andere protoplaneten in koude gebieden ver van de centrale ster zullen samen met gas grote hoeveelheden bevroren materiaal aantrekken en ijzige reuzen worden. Andere, met minder gas, worden terrestrische planeten.

Gerelateerde termen:
• Schijf
• Stof
• Gasreus
• IJsreus
• Planeet
• Protoster
• Terrestrische planeet

Uranus

Uranus is de zevende planeet vanaf de zon. Het is een ijsreus met een straal van ongeveer 25.000 kilometer (km), ongeveer vier keer de straal van de aarde. Uranus heeft een massa die 14,5 keer zo groot is als die van de aarde en een vaste rotskern die omgeven is door een laag van water, methaan en ammoniak onder hoge druk. In het vroege buitenste zonnestelsel waren deze chemicaliën bevroren. De jonge Uranus verzamelde deze “ijzen”, vandaar de naam “ijsreus”. De buitenste atmosfeer van Uranus is een dikke, gezwollen laag waterstof en helium. Zijn rotatieas is meer dan 90 graden gekanteld ten opzichte van het baanvlak. Uranus heeft een ringsysteem.

De typische afstand tot de zon is ongeveer 2,9 miljard km, ongeveer 19 astronomische eenheden (afstand tussen de aarde en de zon). Uranus doet er ongeveer 84 jaar over om een baan rond de zon te voltooien. De planeet heeft meer dan 25 bekende manen of natuurlijke satellieten.

Uranus is onder goede omstandigheden nauwelijks zichtbaar met het blote oog en werd daarom vóór de moderne tijd niet als planeet geïdentificeerd. In 1781 werd hij als zodanig geïdentificeerd door William Herschel. Het was daarmee de eerste planeet die sinds de oudheid werd ontdekt. Uranus is vernoemd naar de Griekse god van de hemel.

Gerelateerde termen:
• Astronomische eenheid
• Reuzenplaneet
• IJsreus
• Manen
• Neptunus
• Buitenplaneten
• Ring
• Zonnestelsel
• Rotatie

Terug naar de woordenlijst

Neptunus is de achtste en verste grote planeet vanaf de zon. Net als zijn buurplaneet Uranus is Neptunus een ijsreus. De straal van Neptunus is iets minder dan 25.000 kilometer (km), iets minder dan vier keer de straal van de aarde. Neptunus heeft een vaste rotskern die omgeven is door een laag van water, methaan en ammoniak onder hoge druk. In het vroege buitenste zonnestelsel waren deze chemicaliën bevroren en klonterden ze samen op de jonge Neptunus, vandaar de naam “ijzige reus”. De buitenste atmosfeer van Neptunus is een dikke, gezwollen laag waterstof en helium.

De typische afstand tot de zon is ongeveer 4,5 miljard km, ongeveer 30 astronomische eenheden (afstanden tussen de aarde en de zon). Neptunus heeft minstens 14 manen en een vaag ringsysteem. Als buitenste grote planeet speelt de zwaartekracht van Neptunus een cruciale rol bij het vormgeven van de banen van kleinere hemellichamen in de Kuipergordel.

Neptunus is niet zichtbaar met het blote oog. Hij werd voor het eerst geïdentificeerd vanwege het effect dat zijn zwaartekracht heeft op de baan van Uranus. De wiskundigen John Couch Adams en Urbain Le Verrier voorspelden beiden het bestaan en de locatie van Neptunus in het begin van de jaren 1840. Op basis van de berekeningen van Le Verrier ontdekte Johann Gottfried Galle Neptunus voor het eerst in 1846. Neptunus is vernoemd naar de Romeinse god van de zee.

Gerelateerde termen:
• Astronomische eenheid
• Reuzenplaneet
• IJsreus
• Kuipergordel
• Buitenplaneten
• Zonnestelsel
• Uranus

Terug naar de woordenlijst
In het zonnestelsel zijn er vier reuzenplaneten: Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus. De laatste twee, Uranus en Neptunus, staan bekend als ijsreuzen. Ze hebben een vaste rotsachtige kern die omgeven is door een dikke laag water, ammoniak en methaan. Deze chemische stoffen bevinden zich in een vreemde, hoge druktoestand: niet helemaal vast, niet helemaal vloeibaar. De buitenste atmosfeer van beide planeten bestaat uit een dikke, donzige laag waterstof en helium.

In het vroege zonnestelsel, in de gebieden ver van de zon, was het koud genoeg om water, methaan en ammoniak te laten bevriezen tot ijs. Hier is ‘ijs’ een algemene term voor bevroren chemische stoffen die uit moleculen bestaan. De jonge planeten Uranus en Neptunus hebben dit ijs aangetrokken door hun zwaartekracht. Omdat dit ijs zo'n belangrijk onderdeel van deze twee planeten vormde, werden ze de ijsreuzen genoemd.

Gerelateerde termen:
• Reuzenplaneet
• Neptunus
• Uranus
• Accretie

Terug naar de woordenlijst

Een reuzenplaneet is een groot hemellichaam dat voornamelijk bestaat uit waterstof, helium of complexere moleculen zoals water, methaan of ammoniak. Terwijl een terrestrische planeet voornamelijk bestaat uit materiaal met een zeer hoog kookpunt, zoals ijzer of gesteente, wordt aangenomen dat reuzenplaneten een vaste kern hebben die omgeven is door ander materiaal. De massa van een reuzenplaneet is aanzienlijk groter dan die van de aarde, waardoor de zwaartekracht sterk genoeg is om de uitgebreide gasatmosfeer, bestaande uit lichte elementen zoals waterstof en helium, vast te houden.

Reuzenplaneten vallen uiteen in twee categorieën: gasreuzen, die voornamelijk bestaan uit waterstof en helium, en ijsreuzen, die voornamelijk bestaan uit water, methaan en ammoniak, omgeven door een atmosfeer van waterstof en helium. In beide gevallen kunnen de namen verwarrend zijn, aangezien het meeste materiaal in gasreuzen niet in gasvormige toestand is en ijsreuzen geen vast ijs bevatten, maar materiaal dat in het koude buitenste zonnestelsel bevroren was voordat het op de planeet werd aangetrokken.

De vier grootste planeten in het zonnestelsel (Jupiter, Saturnus, Neptunus en Uranus) zijn allemaal reuzenplaneten.

Gerelateerde termen:
• Gasreus
• IJsreus
• Jupiter
• Neptunus
• Planeet
• Saturnus
• Uranus
• Accretie